جلد 22، شماره 3 - ( پائیز 1404 )
جلد 22 شماره 3 صفحات 205-196 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Ethics code: IR.UMSHA.REC.1401.097
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Amiri F, Akbari H, Afshari A, salimi R. Patterns of Acute Blood Component Transfusion Reactions in a Hamadan Educational Hospital Inpatients in 3-Years. bloodj 2025; 22 (3) :196-205
URL: http://bloodjournal.ir/article-1-1598-fa.html
URL: http://bloodjournal.ir/article-1-1598-fa.html
امیری فاطمه، اکبری حدیث، افشاری علی، سلیمی رسول. الگوی واکنش‌های حاد تزریق فرآورده‌های خون در بیماران بستری در یک بیمارستان آموزشی شهر همدان در بازه زمانی سه ساله. فصلنامه پژوهشی خون. 1404; 22 (3) :196-205
دانشیار بیمارستان بعثت ـ دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی همدان
متن کامل [PDF 576 kb]
(212 دریافت)
| چکیده (HTML) (308 مشاهده)
مقدمه
ایمنی بیمار به خصوص در حیطه تزریق خون، بسیار حائز اهمیت است. تزریق خون ممکن است همراه با بروز واکنش‌هایی باشد (3-1). شدت و علائم واکنش‌های تزریق خون متنوع، گاهاً غیر قابل تفکیک و مشابـه هستند و علی‌رغم پیشرفت‌های صورت گرفته و نظارت‌های موجود هنوز اتفاق می‌افتند (6-4).
واکنش‌های تزریق خون از نظر زمـان و گاهی شدت به انوع حاد و تأخیری تقسیم‌بندی می‌شوند. واکنش‌های حاد در حین یـا در 24 ساعت اولیه تزریق خون و فرآورده‌های آن رخ می‌دهند. از انواع واکنش‌های حاد تزریق خون می‌توان بـه واکنش‌های همولیتیک (ناسازگاری ABO)، آلرژیـک/ آنـافیلاکتیک، تب‌زای غیر همولیتیک تزریق خون، آسیب ریوی حاد وابسته به تزریق خون، تنگی نفس، افت فشار خون و گرانباری قلبی- عروقی وابسته به تزریق خون اشاره نمود. این واکنش‌ها با علائمی مانند افزایش 1 درجه سانتی‌گراد دمای بدن نسبت به قبل از تزریق خون، خارش و کهیر نمود پیدا می‌کنند که باید در ثبت نوع واکنش، بررسی و تفکیک آن‌ها دقت صورت پذیرد (6-4).
امروزه خون و فرآورده‌های آن به عنوان درمان بسیاری از بیماری‌ها استفاده می‌شونـد. آگاهی از خطرات بالقوه تزریق خون برای جلوگیری از خطرات پیش رو بسیار مهم است. با وجود تکنولوژی‌های جدید، غربالگری خون بسیار ایمن‌تر از گذشته انجام می‌شود اما هم‌چنان دقت و یکسان‌سازی در گزارش واکنش‌های مرتبط با تزریق خون بایـد مد نظر قرار گیرد (7). واکنش تب‌زای غیر همولیتیک شایع‌ترین واکنش ناشی از تزریق خون میباشد (8). این واکنش بـه علت تـداخل میان آنتی‌بادی‌های گیرنده و آنتی‌ژن‌های لکوسیتی یـا پلاکت‌های اهداکننده ایجاد می‌شود (10، 9). واکنش‌های آلرژیک و آنافیلاکتیک با فعال شدن ماست سل‌ها و بازوفیل‌ها و ترشح موادی مانند هیستامین بروز پیدا می‌کنند (11). دیگر خطرات ناشی از تزریق خون عبارتند از: سپتی سمی، عارضه همولیتیک حاد و آسیب حاد ریوی مرتبط با تزریق خون (13، 12).
گزارش دقیق واکنش‌های تزریق خون در جلوگیری از رخداد مجدد و مدیریـت آن‌ها مهم است. به کارگیری راهنماهای بالینی معتبر، برگزاری دوره‌های آموزشی و نظارت بیشتر در این زمینه حائز اهمیت است. زیرا گزارش درصد بروز این واکنش‌ها متغیر و در برخی موارد معتبر نمی‌باشد (7) . لـذا انجام مطالعه‌ها و شناخت دقیق واکنش‌های تزریق خون و عوامل مرتبط بـا آن در کنترل و کاهش خطرات احتمالی کمک‌کننده خواهد بود. مطالعه حاضر بـا هدف تعیین واکنش‌های حاد تزریق فرآورده‌های خون در بیماران بستری در بیمارستان بعثت شهر همدان بین سال‌های 1398 تا 1400 طراحی و اجرا گردید.
مواد و روش‌ها
پژوهش حاضر، یک مطالعه مقطعی بود که در بیمارستان بعثت وابسته به دانشگاه علوم پزشکی همدان انجام شده است. پس از تصویب مطالعه و اخذ مجوز از کمیته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی همدان (IR.UMSHA.REC.1401.097)، اطلاعات 428 بیمار بستری دریافت‌کننده خون و فرآورده خون که پس از دریـافت خون و فرآورده‌های آن دچار واکنش شده بودند، از مستندات موجود، اعم از پرونـده بیمار، دفتر پرستاری یا تضمین کیفیت بیمارستان و واحد هموویژلانس استخراج گردید. منبع اطلاعات از فرم‌های استانـدارد گزارش واکنش‌های تزریق خون تدوین شده در سازمان انتقال خون ایران و تکمیل شده در بیمارستان بود. به موجب سهولـت جمع‌آوری، مستند نمودن و قابـل انتقال بودن اطلاعات به دانشگاه علوم پزشکی همدان، عدم انتقال فرم‌های اولیه و اصلی تکمیل شده و حفظ محرمانگی آن‌ها، اطلاعات در چک لیست محقق ساخته ثبت گردید. این اطلاعات شامل سن و جنس بیماران، سابقه تزریق فرآورده خون، تعداد فرآورده خون تزریق شده، نوع فرآورده خون تزریق شده، علائم گزارش شده و واکنش رخ داده بود. روش نمونه‌گیری به صورت در دسترس بوده و پرونده بیماران دریافت‌کننده خون و فرآورده‌های آن در دوره زمانی سه ساله و از ابتدای سال 1398 شمسی (معادل شروع سه ماهه دوم 2019 میلادی) تا انتهای سال 1400 شمسی (معادل اتمام سه ماهه اول 2021 میلادی) که معیارهای ورود را داشتند انتخاب شدند. با توجه به مطالعه‌های قبلی انجام شده توسط محققین که شامل کل واکنش‌ها (اعم از حاد و تأخیری) یا اطلاعات چند بیمارستان (نه فقط بیمارستان اصلی شهر) بود و مشکلات موجود در این مطالعه‌ها، از طرفی لزوم معتبر بودن گزارش‌های انجام شده، تفکیک صحیح علائم و تشخیص مناسب واکنش‌ها، این مطالعه پس از برگزاری آموزش در راستای گزارش استاندارد واکنش‌ها و با استفاده از راهنمای بـالینی برخی مراجع همچون Serious Hazards of Transfusion (SHOT) و هماهنگی‌های صورت گرفته و با هدف تعیین واکنش‌های حاد (نه کل واکنش‌ها) اجرا گردیـد (16-14، 7، 5، 4). معیارهای ورود شامل بستری بودن در بیمارستان، دریـافت خون و فرآورده خون، وجود شواهد بروز عوارض/واکنش پس از تزریق در مستندات و کامل بودن اطلاعات پرونده و سایر مستندات بود. معیارهای خروج شامل داشتن تب، واکنش آلرژیک، سپسیس غیر وابسته به تزریق خون (بر اساس سوابق بیمار، همچون واکنش بـه دارو، عفونـت، و سایر موارد)، ناقص بودن داده‌های ثبت شده در پرونـده و عدم امکان تکمیل این اطلاعات بود. کل بیماران دریافـت‌کننده خون یا فرآورده خون در بیمارستان کـه در مستندات آن‌ها بروز واکنش ثبت شده بود. 433 بیمار بودند. اما از این تعداد، در 5 مورد بـه نحوی فرم و مستندات مرتبط با این گزارش که حاوی نوع واکنش یا اطلاعات بیشتر جهت شناسایی آن بود یافت نشد که از مطالعه حذف شدند. ملاحظات اخلاقی همچون کسب مجوزهای مربوطه و کـد اخلاق، ثبت چک لیست به صورت بی‌نام و بر اساس شماره پرونده یا کدهای تعریف شده، باقی ماندن اطلاعات به صورت محرمانه در نزد گروه محققین و انتشار نتایج به صورت گروهی مد نظر قرار گرفت. بـدین صورت که محقق با دریافت کد اخلاق و مراجعه به مستندات بیمارستان، بدون ذکر نامی از بیماران و با استفاده از کدهای اختصاص داده شده اطلاعات را در چک لیست ثبت نمود.
پس از بررسی شواهد موجود، با توجه به مستندات، نوع علائم بروز نموده (تب، لرز، خارش و قرمزی پوست، تنگی نفس، افت فشار خون و سایر موارد) و زمان رخداد آن به دقت استخراج شد. سپس واکنش‌های حاد تزریق خون همچون آلرژیک/ آنافیلاکتیک، تـب‌زای غیر همولیتیک وابسته به تزریق خون (FNHTR: Febrile non-hemolytic transfusion reaction) ، تنگی نفس وابسته به تزریق خون، افت فشار وابسته به تزریق خون و گرانباری قلبی- عروقی وابسته به تزریق خون (TACO : Transfusion-associated cardiovascular overload) مشخص شدنـد. تجزیه و تحلیل داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار SPSS نسخه 24 و با استفاده از روش‌های آماری توصیفی- تحلیلی انجام شد. توصیف داده‌های کیفی با درصد و فراوانی و توصیف داده‌های کمی با میانگین و انحراف معیار انجام شد. جهت مقایسه متغیرهای کمی از آزمون تی تست مستقل استفاده شد. جهت بررسی ارتباط بین بروز واکنش با جنسیت بیمار، نوع فرآورده (سلولی یا پلاسمایی) و سابقه تزریق فرآورده از آزمون مجذور کای استفاده شد. سطح معناداری نیز در همه موارد کمتر از 05/0 در نظر گرفته شد.
یافته‌ها
در این مطالعه پرونده 428 بیمار بستری دریافت‌کننده خون و فرآورده‌های خون که شواهد بروز واکنش در مستندات آن‌ها موجود بود، مورد ارزیابی قرار گرفتند. میانگین سنی بیماران تحت مطالعه 38/45 با انحراف معیار 41/12 سال بود. 229 نفر از بیماران (51/53 درصد) مرد و 199 نفر (49/46 درصد) زن بودند. میانگین تعداد فرآورده دریافتی 65/2 با انحراف معیار 19/1 واحد بود. هم‌چنین 56 نفر (14/13 درصد) از بیماران سابقه دریافت فرآورده خون داشتند و مابقی (372 نفر، 86/86 درصد) قبلاً خون و فرآورده خون دریافـت نکرده بودند. شایع‌ترین علائم بروز نموده و ثبت شده در بیماران تب 78 مورد (22/18 درصد)، قرمزی و خارش پوست 73 مورد (18/17 درصد) و لرز 42 مورد (85/9 درصد) بودند. با تقسیم‌بندی و تفکیک علائم نوع واکنش‌ها تعیین گردیـد. بر اساس نتایج این مطالعه از نظر نوع واکنش، FNHTR 180 مورد (15/42 درصد)، آلرژیـک/ آنلافیلاکتیک 161 مورد (56/38 درصد)، تنگی نفس وابسته به تزریق خون 53 مورد (45/12 درصد)، افت فشار وابسته به تزریق خون 21 مورد ( 96/4 درصد) و TACO 13 مورد (88/1 درصد) به ترتیب بیشترین شیوع را داشتند. از آن جا که تنها واکنش‌های حاد مد نظر بود و در این مدت نـاسازگاری سیستم ABO یا آلودگی فرآورده خونی مشاهده نشده بود، هیچ واکنش همولیتیکی گزارش نشد. نتایج بررسی ارتباط واکنش تزریق خون با سن در بیماران تحت مطالعه در جدول ارائه شده است (جدول 1).
بر اساس نتایج آزمون تی مستقل، ارتباط معناداری بین سن بیمار با بروز واکنش‌های FNHTR (020/0 =p)، آلرژیـک/ آنافیلاکتیک (019/0 =p)، تنگی نفس وابسته به تزریق خون (010/0 = p) و واکنش افت فشار وابسته به تزریق خون (001/0 =p) وجود داشت. ولی واکنش TACO بـا سن بیماران به طور معناداری مرتبط نبود. با بررسی ارتباط بروز واکنش تزریق خون با جنسیت بیماران با استفاده از آزمون مجذور کای مشخص شد ارتباط معناداری بین جنسیت بیمار بـا بروز این واکنش‌ها وجود نداشت. جهت پی بردن بـه ارتباط واکنش‌های تزریق خون با تعداد واحد فرآورده تزریق شده، از آزمون تی مستقل استفاده شد. طبق نتایج ارائه شده در جدول تعداد واحد فرآورده تزریــق
فرآورده پلاسمایی (انواع پلاسما و کرایوپرسیپیتیت) با واکنش رخ داده بررسی شد. با به کارگیری آزمون مجذور کای ارتبــاط معناداری بین نوع فرآورده تزریقی با بروز واکنش‌های FNHTR ( 001/0(p= ، آلرژیـک/ آنافیلاکتیک (039/0 p=) و تنگی نفس وابسته به تزریق خون (022/0 p=) در بیماران تحت مطالعه مشاهده شد بـه این معنی که در بیماران دریـافت‌کننده فرآورده‌های سلولی، واکنش‌های ذکر شده به طور معناداری بیشتر از بیماران دریافت‌کننده فرآورده‌های پلاسمایی بروز کرده بود (جدول 3). طبق نتایج جدول 3 در مورد واکنش‌هایی مانند افت فشار وابسته به تزریق خون و TACO ، نوع فرآورده خون تزریق شده اعم از سلولی یا پلاسمایی در بروز واکنش تأثیر نداشت.
بحث
تزریق خون ممکن است بـا واکنش‌های جانبی همراه باشد. بعضی از این واکنش‌ها حاد هستند و در حین یا 24 ساعت پس از تزریق خون بروز پیدا می‌کنند و ممکن است منجر بـه بروز علائم شدید و یا حتی مرگ بیمار شوند. شناخت عوامل ایجاد کننـده این واکنش‌ها و جلوگیری از ایجاد آن‌ها می‌تواند در کاهش عوارض ایجاد شده و مرگ و میر ناشی از واکنش‌های تزریق خون مفید باشد (17، 7، 2). بـه طور کلی نتایج مطالعه حاضر نشان داد که تب، قرمزی/ خارش پوست و لرز شایع‌ترین علائم گزارش شده و واکنش‌های تـب‌زای غیر همولیتیک تزریق خون و آلرژیــک
شایع‌ترین واکنش‌های شناسایی شده بودند .ارتباط معناداری بین سن بیمار با بروز FNHTR، آلرژی، افت فشار و تنگی نفس وابسته به تزریق خون وجود داشت. از طرفی بین تعداد واحد فرآورده تزریق شده با بروز بعضی واکنش‌ها ارتباط معناداری وجود داشت. هم‌چنین مشخص شد که دریـافت فرآورده‌های سلولی نسبت به فرآورده‌های پلاسمایی منجر به بروز واکنش‌های بیشتری می‌شود. نکته قابـل تأمل در نتایج این مطالعه، نسبت به تجربیات قبل گروه محققین، افزایش تعداد واکنش‌های گزارش شده است. طولانی‌تر بودن بازه زمانی بررسی واکنش‌ها (سه سال)، بررسی در بیمارستان اصلی و مرجع ارسال بیماران اورژانسی ترومـایی و آموزش نحوه ثبت، گزارش و تقسیم‌بندی واکنش‌ها می‌تواند از دلایل افزایش واکنش‌های گزارش شده باشد.
در برخی مطالعه‌ها نیز شایع‌ترین واکنش‌ها یـا علائم ایجاد شده مشابه نتایج مطالعه حاضر گزارش شده است. در مطالعه بـداغ خان و همکاران تب به عنوان شایع‌ترین علامت مشاهده شده به دنبال تزریق خون گزارش شده است (18). در مطالعه گرانـدی و همکاران نیز بیشترین واکنش گزارش شده، واکنش تب‌زای غیر همولیتیک تزریق خون و سپس واکنش آلرژیک بود (19). در مطالعه پیریا در کشور هند (2024) میزان کلی شیوع واکنش‌ها 5/0 درصد گزارش شده که از این میان همانند مطالعه حاضر، واکنش‌های FNHTR و آلرژیـک شایع‌ترین نوع واکنـــش‌ها
بودند. هر چند این گروه شیوع FNHTR را بیش از گروه ما و 62 درصد برآورد کرده بودند (20). در مطالعه آن‌ها تنها فراوانی هر واکنش یـا تعداد واحدهای فرآورده تزریق شده بررسی شده است و ارتباط نوع واکنش با تعداد و نوع فرآورده تزریق شده تحلیل نشده است.
گوپتا و گروهش نیز در سال 2025 بروز FNHTR را بیش از واکنش آلرژیک گزارش نمودند (21). تاداسا میزان بروز FNHTR را 63 درصد و بیشتر از واکنش آلرژیک (34 درصد) گزارش نمود (22). امـا در برخی مطالعه‌ها که در ادامه بیان می‌شوند، شایع‌ترین واکنش گزارش شده با مطالعه حاضر متفاوت است. یان و همکاران (2024) در یک مطالعه 5 ساله بروز واکنش آلرژی را 38 درصد و بیش از FNHTR کـه حدود 30 درصد بود گزارش نمود (23). در مطالعه شارما و همکاران در بیمارستان‌های آموزشی شهر سیکیم در کشور هند، واکنش آلرژیک و واکنش تـب‌زا شایع‌ترین واکنش‌ها بودند (24). در مطالعه کاتو و همکاران که در سال 2015 در ژاپن انجام شد، شایع‌ترین نوع واکنش، مربوط به واکنش‌های آلرژیک و سپس واکنش‌های تب‌زای غیر همولیتیک بودند (25). در مطالعه مووچه و همکاران نیز شایع‌ترین عارضه واکنش‌های آلرژیک بود و واکنش‌های تب‌زای غیرهمولیتیک به مقدار خیلی کمتر، بـا اختلاف 40 درصد نسبت به آلرژیک، بروز یافته بود (26).
در دو مطالعه گذشته گـروه پژوهشی ما نیز بروز واکنش
آلرژیک بیشتر گزارش شده بود (5، 4). در تجربه قبلی کل واکنش‌ها (اعم از حاد و تأخیری) و در یکی از آن‌ها اطلاعات تمامی بیمارستان‌های شهر در بازه زمانی کوتاهتر (دو سال) مورد بررسی قرار گرفته بود. از نظر اولین علامت شناسایی شده، اکثر مطالعه‌ها تب را جزو اولین و البته شایع‌ترین علامت گزارش نموده‌اند. البته مطالعه‌هایی نیز وجود دارد که علائمی همچون لرز، وجود خون در ادرار و خارش پوست را با شیوع بالاتری گزارش کرده‌اند (27). این نتایج نشان می‌دهد کـه پس از تزریق خون و فرآورده‌های خون امکان بروز واکنش‌های حاد وجود دارد و می‌بـایست مورد توجه باشد. در مطالعه‌های ذکر شده درصد بروز این واکنش‌ها تفاوت دارد، کـه علت آن می‌تواند بازه زمانی مختلف انجام تحقیق، تعداد متفاوت بیماران، نوع عوامل و بیماری زمینه‌ای و از همه مهم‌تر در نظر گرفتن بخشی یـا تمام واکنش‌ها ( حاد یا تأخیری یا هر دو) باشد.
در مطالعه حاضر بین سن بیمار با بروز برخی واکنش‌های تزریق خون ارتباط معناداری وجود داشت. بیماران مسن سابقه بیماری‌های زمینه‌ای دارنـد. از طرفی احتمال وجود سابقه تزریق خون و دریافت واحد فرآورده خون بیشتر در طول عمر در آن‌ها افزایش پیدا می‌کند. این موارد می‌توانـد بروز بیشتر واکنش بعد از تزریق در بیماران مسن را توجیه کند. در مطالعه حاضر بین جنسیت بیمار و سابقه تزریق خون با بروز واکنش تزریق خون ارتباط معناداری وجود نداشت. در سایر مطالعه‌ها نیز هر چند بروز برخی واکنش‌ها در بیماران زن بیشتر از مردان بوده، اما همانند مطالعه حاضر تفاوت بین مردان و زنان معنادار نبوده و ارتباطی بین جنسیت و بروز واکنش بعد از تزریق خون گزارش نشده است (29، 28). تفاوت فیزیولوژیـک زنان و مردان، تفاوت وضعیت ایمنی و هورمونی می‌تواند در این موضوع نقش داشته باشد (7، 3). البته بررسی و تحلیل بیشتر عوامل زمینه‌ای و جنسیتی باید مد نظر قرار گیرد.
در مطالعه حاضر بین بروز واکنش‌های تزریق خون و سابقه تزریق خون ارتباط معناداری مشاهده نشد. اما در برخی از مطالعه‌های بررسی شده بین بروز واکنش تزریق خون بـا سابقه قبلی تزریق خون ارتباط معناداری گزارش شده است (32-30، 22). این یافته برخلاف نتایج مطالعه حاضر میباشد. علت اختلاف می‌تواند تفاوت در نوع سابقه تزریق (تکراری و مستمر یـا یک بار تزریق)، مدت زمان گذشته از تزریق آخرین فرآورده، بیمار اخیراً خون و فرآورده دریافت کرده است یا مدت زیادی از آن گذشته است، باشد. در مطالعه حاضر فقط سابقه تزریق خون بررسی شده است در حالی که در برخی مطالعه‌ها نوع این سابقه به تفکیک، تعداد دفعات تزریق، و تکرار آن نیز بررسی شده بودنـد. سابقه مکرر تزریق خون احتمال بروز واکنش در بیماران را بیشتر می‌کند (32).
هم‌چنین در مطالعه حاضر بین تعداد واحد فرآورده تزریق شده و بروز برخی واکنش‌ها ارتباط معناداری مشاهده شد. هم راستا با نتایج مطالعه حاضر در مطالعه وجدانی و همکاران و تـاداسا و گروهش رابطه معناداری بین افزایش تعداد واحد فرآورده تزریق شده با افزایش میزان واکنش‌ها گزارش شده است (30، 22). افزایش تعداد واحدهای تزریق شده، احتمال آلوایمونیزاسیون و ایجاد پاسخ ایمنی را افزایش می‌دهد. از طرفی ممکن است باعث ایجاد پاسخ خاطره‌ای شود (7، 3، 1). در برخی از مطالعه‌ها طول مدت نگهداری فرآورده نیز از عوامل دخیل در بروز واکنش ذکر شده است. فرآورده‌هایی که مدت نگهداری آن‌ها در بانک خون بیشتر باشد، موجب بروز واکنش‌های آلرژیک و تب‌زای بیشتری می‌شوند. این نکته می‌تواند به علت ایجاد آسیب ذخیره‌ای به فرآورده‌ها، افزایش ترشحات یا مشتقات سلولی از جمله تولید میکرووزیکول‌ها در زمان نگهداری باشد (30، 22، 7). در مطالعه حـاضر مدت زمان نگهداری فرآورده‌ها بررسی نشده است.
در مطالعه حاضر نوع فرآورده تزریق شده (سلولی یا پلاسمایی) بر بروز برخی واکنش‌ها تأثیر داشت. در خصوص ارتباط نوع فرآورده با بروز واکنش‌ها مطالعه کسیم و همکاران ارتباط بین واکنش‌های غیر حـاد با فرآورده گلبول قرمز متراکم و واکنش‌های حاد بـا پلاکت‌ها را نشان داد (28). هم‌چنین در مطالعه تیملر و همکارانش در ارتباط بـا واکنش‌های پس از تزریق فرآورده‌های خونی مشخص گردید واکنش‌های آلرژیـک شایع‌ترین واکنش به تزریق فرآورده پلاکت هستند (33). تزریق فرآورده‌های سلولی همچون پلاکت در تحریک و القاء واکنش‌های تزریق خون به خصوص واکنش آلرژیک نقش مهمی دارند. فعالیت نسبی پلاکت‌ها، ترشح سیتوکین و فاکتورهای رشد این سلول می‌تواند در ایجاد پاسخ ایمنی در شخص گیرنده فرآورده دخیل باشد (34، 23).
طی دو مطالعه انجام شده در شهر همدان و توسط محققین مطالعه حاضر، بررسی اطلاعات از جنبه‌های دیگر از جمله، بررسی کلیه واکنش‌های رخ داده (اعم از حاد یـا تـأخیری)، بازه زمانی تزریق خون و فرآورده خون (بیش از سه ماه قبل یا کمتر از سه ماه قبل)، نوع بیماری زمینه‌ای و ارتباط بین نوع فرآورده سلولی به تفکیک با نوع واکنش رخ داده بررسی شده است (5، 4). از طرفی مطالعه اخیر پس از اجرای دوره آموزشی درخصوص نحوه تشخیص صحیح و طبقه‌بندی مناسب واکنش‌های تزریق خون اجرا شده است. نکات ذکر شده به علاوه طول مقطع زمانی متفاوت انتخاب شده برای بررسی، می‌توانند از دلایل احتمالی تفاوت بین میزان نوع واکنش‌های گزارش شده در این مطالعه‌ها با مطالعه حاضر باشد.
در مطالعه حاضر درخصوص نحوه برخورد، مدیریت و درمان واکنش‌های ایجاد شده بررسی صورت نگرفته است. اما بر اساس منابع معتبر در تمام این رخدادها تزریق خون و فرآورده آن متوقف شده است و با نظر پزشک معالج به اجرای درمان‌های حمایتی همچون باز نگهداشتن مسیر وریـدی بیمار، تزریق داروهای مسکن، آنتی‌هیستامین، استروئیدی و پایش بیمار پرداخته شده است (7، 2). در مطالعه میرصادقی (2024) اولین اقدام درمانی بـه ترتیب تجویز استروئیدها، آنتی‌هیستامین و اکسیژن درمـانی (درصورت لزوم انتقال به بخش مراقب ویژه) ذکر شده است (27).
از محدودیت‌هـای این مطالعه می‌توان به مواردی چون محـدود بودن بررسی متغیرهای مورد نظر به استفاده از پرونـده بیماران اشاره کرد. به این معنی که عدم دقت در ثبت اطلاعات می‌تواند بر نتایج مطالعه تأثیر داشته باشد. از طرفی اطلاعات این مطالعه از یک مرکز جمع‌آوری شده و احتمالاً قابل تعمیم به جامعه کلی نمی‌باشد. اما مرکز مورد بررسی بزرگترین بیمارستان شهر و به عنوان مرکز مرجع با ارجاعات زیاد شناخته می‌شود که این قضیه می‌تواند تا حدودی این محدودیـت را برطرف نماید. بـا توجه به یافته‌های مطالعه حاضر و جهت بهبود اعتبار نتایج، پیشنهاد می‌شود یـک مطالعه کوهورت جهت بررسی میزان بروز واکنش‌های تزریق خون، عوامل مرتبط با آن همچون نوع بیماری، گروه‌های مختلف سنی، نوع فرآورده بـا جزئیات و مدت زمان نگهداری آن، پیگیری و درمان‌های صورت پذیرفته طراحی و انجام شود.
نتیجه‌گیری
نتایج این مطالعه نشان داد که شایع‌ترین علائم ایجاد شده در دریـافت‌کنندگان خون و فرآورده‌های آن تب، قرمزی/ خارش پوست و لرز و شایع‌ترین واکنش رخ داده در بیماران نیز FNHTR و آلرژی بوده است. ارتباط معناداری بین سن، تعداد فرآورده دریافتی و نوع فرآورده دریافتی با بروز برخی واکنش‌ها وجود داشت. بر دقت و کنترل بیشتر در درخواست نوع و تعداد فرآورده خون به خصوص در افراد مسن‌تر، شناسایی درست و تفکیک علائم و پایش بیشتر بیماران تأکید می‌گردد.
حمایت مالی
این تحقیق با استفاده از حمایت مالی و معنوی دانشگاه علوم پزشکی همدان انجام شده است.
ملاحظات اخلاقی
این مقاله حاصل پـایان‌نامه دکترای حرفه‌ای پزشکی عمومی به شماره 14010206947 و کد اخلاق IR.UMSHA.REC.1401.097 ، مصوب در دانشگاه علوم پزشکی ابن‌سینا همدان میباشد. اصل رازداری و محرمانگی اطلاعات رعایت شده است.
عدم تعارض منافع
نویسندگان اذعان می‌دارند که هیچ‌گونه تضاد منافعی وجود ندارد.
نقش نویسندگان
دکتر فاطمه امیری: طراحی مطالعه، تجزیه و تحلیل اطلاعات، نوشتن و ویرایش مقاله
حدیث اکبری: اجرای طرح، جمع‌آوری اطلاعات و تهیه گزارش
دکتر علی افشاری: تجزیه تحلیل اطلاعات و ویرایش مقاله
دکتر رسول سلیمی: معرفی بیماران، نمونه‌گیری و ویرایش مقاله
تشکر و قدردانی
این پایان‌نامه دکترای حرفه‌ای پزشکی عمومی در واحد توسعه تحقیقات بالینی بیمارستان بعثت ثبت گردیده است. از زحمات کـارکنان این واحد تحقیقات و کارکنان مدارک پزشکی بیمارستان قدردانی می‌گردد.
متن کامل: (29 مشاهده)
الگوی واکنش‌های حاد تزریق فرآورده‌های خون در بیماران بستری در یک بیمارستان آموزشی شهر همدان در بازه زمانی سه ساله
فاطمه امیری1 ، حدیث اکبری2 ، علی افشاری3 ، رسول سلیمی4
1- PhD خون‌شناسی آزمایشگاهی و بانک خون ـ دانشیار گروه علوم آزمایشگاهی دانشکده پیراپزشکی دانشگاه علوم پزشکی همدان ـ همدان ـ ایران
2- دانشجوی پزشکی ـ دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی همدان ـ همدان ـ ایران
3- دکترای پرستاری ـ استادیار گروه پرستاری داخلی جراحی ـ دانشکده پرستاری و مامایی ـ مرکز تحقیقات بیماری‌های مزمن و مراقبت در منزل ـ پژوهشگاه سرطان ـ دانشگاه علوم پزشکی همدان ـ همدان ـ ایران
4- متخصص طب اورژانس ـ دانشیار بیمارستان بعثت ـ دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی همدان ـ همدان ـ ایران
1- PhD خون‌شناسی آزمایشگاهی و بانک خون ـ دانشیار گروه علوم آزمایشگاهی دانشکده پیراپزشکی دانشگاه علوم پزشکی همدان ـ همدان ـ ایران
2- دانشجوی پزشکی ـ دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی همدان ـ همدان ـ ایران
3- دکترای پرستاری ـ استادیار گروه پرستاری داخلی جراحی ـ دانشکده پرستاری و مامایی ـ مرکز تحقیقات بیماری‌های مزمن و مراقبت در منزل ـ پژوهشگاه سرطان ـ دانشگاه علوم پزشکی همدان ـ همدان ـ ایران
4- متخصص طب اورژانس ـ دانشیار بیمارستان بعثت ـ دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی همدان ـ همدان ـ ایران
http://dx.doi.org/10.61186/bloodj.22.1.11 Citation: Amiri F, Akbari H, Afshari A, Salimi R. Patterns of Acute Blood Component Transfusion Reactions in a Hamadan Educational Hospital Inpatients in 3-Years. J Iran Blood Transfus. 2025: 22 (3): 196-205 نویسنده مسئول: دکتر رسول سلیمی. دانشیار دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی همدان ـ همدان ـ ایران کد پستی: 6517838741 E-mail: 1357rasoulsI@gmail.com کد اخلاق: IR.UMSHA.REC.1401.097 |
 چکیدهسابقه و هدف واکنش های تزریق خون، واکنش های ناخواسته و اغلب وابسته به پاسخ ایمنی هستند که در فرد گیرنده نسبت به خون و فرآورده های خون تزریق شده بروز می یابد. برخی از این واکنش ها از نوع حاد هستند و ممکن است منجر به بروز علائم شدید و یا حتی مرگ بیمار شوند. شناسایی نوع واکنش‌های تزریق خون در کاهش عوارض و مرگ و میر ناشی از آن‌ها اهمیت دارد. هدف مطالعه حاضر تعیین واکنش‌های حاد تزریق فرآورده‌های خون در بیمارستان بعثت همدان طی سال‌های 1398-1400 بود. مواد و روش‌ها این مطالعه مقطعی- گذشته نگر بر روی پرونده 428 بیمار بستری که پس از دریافت فرآورده خون واکنش بروز داده بودند در همدان انجام شد. پس از تأیید طرح در کمیته اخلاق، اطلاعات بیماران از سوابق آن‌ها و دفتر هموویژلانس استخراج گردید. نرم‌افزار SPSS نسخه 24 و با استفاده از آزمون‌های آماری تی مستقل و مجذور کای تجزیه و تحلیل گردید. یافته‌ها میانگین سنی بیماران تحت مطالعه 33/45 سال بود. 299 نفر (50/53 درصد) از بیماران مرد و 199 نفر(50/46 درصد) زن بودند. میانگین تعداد فرآورده دریافتی 65/2 بود. 10/13 درصد (56 نفر) بیماران سابقه دریافت فرآورده خون داشتند و 90/86 درصد (372 نفر) فرآورده ای تزریق نکرده بودند. 25/64 درصد فرآورده ها از نوع سلولی و 75/35 درصد از نوع پلاسمایی بود. واکنش‌های تب‌زای غیر همولیتیک تزریق خون (15/42 درصد) و آلرژیک (56/38 درصد) از دیگر واکنش‌ها شایع‌تر بودند. ارتباط معناداری بین سن بیمار با بروز واکنش‌های تب‌زای غیر همولیتیک تزریق خون (020/0 =p)، آلرژیک (019/0 =p)، افت فشار وابسته به تزریق خون (001/0 =p) و تنگی نفس وابسته به تزریق خون (010/0 =p) وجود داشت. در کل میزان واکنش‌ها به طور معناداری با تعداد واحد فرآورده تزریق شده مرتبط بود (030/0 =p). تزریق فرآورده‌های سلولی نسبت به تزریق فرآورده‌های پلاسمایی منجر به بروز واکنش‌های بیشتری شده بود (018/0 =p). نتیجه گیری شایع‌ترین واکنش گزارش شده واکنش تب‌زای غیر همولیتیک تزریق خون بود. ارتباط معناداری بین سن، تعداد و نوع فرآورده دریافتی با بروز برخی واکنش‌ها وجود داشت. این موارد اهمیت دقت و کنترل بیشتر در درخواست نوع و تعداد فرآورده خون جهت تزریق به بیماران به خصوص افراد مسن‌تر را گوشزد می‌کند. کلمات کلیدی: تزریق خون، تزریق فرآورده خون، آلرژی |
مقدمه
ایمنی بیمار به خصوص در حیطه تزریق خون، بسیار حائز اهمیت است. تزریق خون ممکن است همراه با بروز واکنش‌هایی باشد (3-1). شدت و علائم واکنش‌های تزریق خون متنوع، گاهاً غیر قابل تفکیک و مشابـه هستند و علی‌رغم پیشرفت‌های صورت گرفته و نظارت‌های موجود هنوز اتفاق می‌افتند (6-4).
واکنش‌های تزریق خون از نظر زمـان و گاهی شدت به انوع حاد و تأخیری تقسیم‌بندی می‌شوند. واکنش‌های حاد در حین یـا در 24 ساعت اولیه تزریق خون و فرآورده‌های آن رخ می‌دهند. از انواع واکنش‌های حاد تزریق خون می‌توان بـه واکنش‌های همولیتیک (ناسازگاری ABO)، آلرژیـک/ آنـافیلاکتیک، تب‌زای غیر همولیتیک تزریق خون، آسیب ریوی حاد وابسته به تزریق خون، تنگی نفس، افت فشار خون و گرانباری قلبی- عروقی وابسته به تزریق خون اشاره نمود. این واکنش‌ها با علائمی مانند افزایش 1 درجه سانتی‌گراد دمای بدن نسبت به قبل از تزریق خون، خارش و کهیر نمود پیدا می‌کنند که باید در ثبت نوع واکنش، بررسی و تفکیک آن‌ها دقت صورت پذیرد (6-4).
امروزه خون و فرآورده‌های آن به عنوان درمان بسیاری از بیماری‌ها استفاده می‌شونـد. آگاهی از خطرات بالقوه تزریق خون برای جلوگیری از خطرات پیش رو بسیار مهم است. با وجود تکنولوژی‌های جدید، غربالگری خون بسیار ایمن‌تر از گذشته انجام می‌شود اما هم‌چنان دقت و یکسان‌سازی در گزارش واکنش‌های مرتبط با تزریق خون بایـد مد نظر قرار گیرد (7). واکنش تب‌زای غیر همولیتیک شایع‌ترین واکنش ناشی از تزریق خون میباشد (8). این واکنش بـه علت تـداخل میان آنتی‌بادی‌های گیرنده و آنتی‌ژن‌های لکوسیتی یـا پلاکت‌های اهداکننده ایجاد می‌شود (10، 9). واکنش‌های آلرژیک و آنافیلاکتیک با فعال شدن ماست سل‌ها و بازوفیل‌ها و ترشح موادی مانند هیستامین بروز پیدا می‌کنند (11). دیگر خطرات ناشی از تزریق خون عبارتند از: سپتی سمی، عارضه همولیتیک حاد و آسیب حاد ریوی مرتبط با تزریق خون (13، 12).
گزارش دقیق واکنش‌های تزریق خون در جلوگیری از رخداد مجدد و مدیریـت آن‌ها مهم است. به کارگیری راهنماهای بالینی معتبر، برگزاری دوره‌های آموزشی و نظارت بیشتر در این زمینه حائز اهمیت است. زیرا گزارش درصد بروز این واکنش‌ها متغیر و در برخی موارد معتبر نمی‌باشد (7) . لـذا انجام مطالعه‌ها و شناخت دقیق واکنش‌های تزریق خون و عوامل مرتبط بـا آن در کنترل و کاهش خطرات احتمالی کمک‌کننده خواهد بود. مطالعه حاضر بـا هدف تعیین واکنش‌های حاد تزریق فرآورده‌های خون در بیماران بستری در بیمارستان بعثت شهر همدان بین سال‌های 1398 تا 1400 طراحی و اجرا گردید.
مواد و روش‌ها
پژوهش حاضر، یک مطالعه مقطعی بود که در بیمارستان بعثت وابسته به دانشگاه علوم پزشکی همدان انجام شده است. پس از تصویب مطالعه و اخذ مجوز از کمیته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی همدان (IR.UMSHA.REC.1401.097)، اطلاعات 428 بیمار بستری دریافت‌کننده خون و فرآورده خون که پس از دریـافت خون و فرآورده‌های آن دچار واکنش شده بودند، از مستندات موجود، اعم از پرونـده بیمار، دفتر پرستاری یا تضمین کیفیت بیمارستان و واحد هموویژلانس استخراج گردید. منبع اطلاعات از فرم‌های استانـدارد گزارش واکنش‌های تزریق خون تدوین شده در سازمان انتقال خون ایران و تکمیل شده در بیمارستان بود. به موجب سهولـت جمع‌آوری، مستند نمودن و قابـل انتقال بودن اطلاعات به دانشگاه علوم پزشکی همدان، عدم انتقال فرم‌های اولیه و اصلی تکمیل شده و حفظ محرمانگی آن‌ها، اطلاعات در چک لیست محقق ساخته ثبت گردید. این اطلاعات شامل سن و جنس بیماران، سابقه تزریق فرآورده خون، تعداد فرآورده خون تزریق شده، نوع فرآورده خون تزریق شده، علائم گزارش شده و واکنش رخ داده بود. روش نمونه‌گیری به صورت در دسترس بوده و پرونده بیماران دریافت‌کننده خون و فرآورده‌های آن در دوره زمانی سه ساله و از ابتدای سال 1398 شمسی (معادل شروع سه ماهه دوم 2019 میلادی) تا انتهای سال 1400 شمسی (معادل اتمام سه ماهه اول 2021 میلادی) که معیارهای ورود را داشتند انتخاب شدند. با توجه به مطالعه‌های قبلی انجام شده توسط محققین که شامل کل واکنش‌ها (اعم از حاد و تأخیری) یا اطلاعات چند بیمارستان (نه فقط بیمارستان اصلی شهر) بود و مشکلات موجود در این مطالعه‌ها، از طرفی لزوم معتبر بودن گزارش‌های انجام شده، تفکیک صحیح علائم و تشخیص مناسب واکنش‌ها، این مطالعه پس از برگزاری آموزش در راستای گزارش استاندارد واکنش‌ها و با استفاده از راهنمای بـالینی برخی مراجع همچون Serious Hazards of Transfusion (SHOT) و هماهنگی‌های صورت گرفته و با هدف تعیین واکنش‌های حاد (نه کل واکنش‌ها) اجرا گردیـد (16-14، 7، 5، 4). معیارهای ورود شامل بستری بودن در بیمارستان، دریـافت خون و فرآورده خون، وجود شواهد بروز عوارض/واکنش پس از تزریق در مستندات و کامل بودن اطلاعات پرونده و سایر مستندات بود. معیارهای خروج شامل داشتن تب، واکنش آلرژیک، سپسیس غیر وابسته به تزریق خون (بر اساس سوابق بیمار، همچون واکنش بـه دارو، عفونـت، و سایر موارد)، ناقص بودن داده‌های ثبت شده در پرونـده و عدم امکان تکمیل این اطلاعات بود. کل بیماران دریافـت‌کننده خون یا فرآورده خون در بیمارستان کـه در مستندات آن‌ها بروز واکنش ثبت شده بود. 433 بیمار بودند. اما از این تعداد، در 5 مورد بـه نحوی فرم و مستندات مرتبط با این گزارش که حاوی نوع واکنش یا اطلاعات بیشتر جهت شناسایی آن بود یافت نشد که از مطالعه حذف شدند. ملاحظات اخلاقی همچون کسب مجوزهای مربوطه و کـد اخلاق، ثبت چک لیست به صورت بی‌نام و بر اساس شماره پرونده یا کدهای تعریف شده، باقی ماندن اطلاعات به صورت محرمانه در نزد گروه محققین و انتشار نتایج به صورت گروهی مد نظر قرار گرفت. بـدین صورت که محقق با دریافت کد اخلاق و مراجعه به مستندات بیمارستان، بدون ذکر نامی از بیماران و با استفاده از کدهای اختصاص داده شده اطلاعات را در چک لیست ثبت نمود.
پس از بررسی شواهد موجود، با توجه به مستندات، نوع علائم بروز نموده (تب، لرز، خارش و قرمزی پوست، تنگی نفس، افت فشار خون و سایر موارد) و زمان رخداد آن به دقت استخراج شد. سپس واکنش‌های حاد تزریق خون همچون آلرژیک/ آنافیلاکتیک، تـب‌زای غیر همولیتیک وابسته به تزریق خون (FNHTR: Febrile non-hemolytic transfusion reaction) ، تنگی نفس وابسته به تزریق خون، افت فشار وابسته به تزریق خون و گرانباری قلبی- عروقی وابسته به تزریق خون (TACO : Transfusion-associated cardiovascular overload) مشخص شدنـد. تجزیه و تحلیل داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار SPSS نسخه 24 و با استفاده از روش‌های آماری توصیفی- تحلیلی انجام شد. توصیف داده‌های کیفی با درصد و فراوانی و توصیف داده‌های کمی با میانگین و انحراف معیار انجام شد. جهت مقایسه متغیرهای کمی از آزمون تی تست مستقل استفاده شد. جهت بررسی ارتباط بین بروز واکنش با جنسیت بیمار، نوع فرآورده (سلولی یا پلاسمایی) و سابقه تزریق فرآورده از آزمون مجذور کای استفاده شد. سطح معناداری نیز در همه موارد کمتر از 05/0 در نظر گرفته شد.
یافته‌ها
در این مطالعه پرونده 428 بیمار بستری دریافت‌کننده خون و فرآورده‌های خون که شواهد بروز واکنش در مستندات آن‌ها موجود بود، مورد ارزیابی قرار گرفتند. میانگین سنی بیماران تحت مطالعه 38/45 با انحراف معیار 41/12 سال بود. 229 نفر از بیماران (51/53 درصد) مرد و 199 نفر (49/46 درصد) زن بودند. میانگین تعداد فرآورده دریافتی 65/2 با انحراف معیار 19/1 واحد بود. هم‌چنین 56 نفر (14/13 درصد) از بیماران سابقه دریافت فرآورده خون داشتند و مابقی (372 نفر، 86/86 درصد) قبلاً خون و فرآورده خون دریافـت نکرده بودند. شایع‌ترین علائم بروز نموده و ثبت شده در بیماران تب 78 مورد (22/18 درصد)، قرمزی و خارش پوست 73 مورد (18/17 درصد) و لرز 42 مورد (85/9 درصد) بودند. با تقسیم‌بندی و تفکیک علائم نوع واکنش‌ها تعیین گردیـد. بر اساس نتایج این مطالعه از نظر نوع واکنش، FNHTR 180 مورد (15/42 درصد)، آلرژیـک/ آنلافیلاکتیک 161 مورد (56/38 درصد)، تنگی نفس وابسته به تزریق خون 53 مورد (45/12 درصد)، افت فشار وابسته به تزریق خون 21 مورد ( 96/4 درصد) و TACO 13 مورد (88/1 درصد) به ترتیب بیشترین شیوع را داشتند. از آن جا که تنها واکنش‌های حاد مد نظر بود و در این مدت نـاسازگاری سیستم ABO یا آلودگی فرآورده خونی مشاهده نشده بود، هیچ واکنش همولیتیکی گزارش نشد. نتایج بررسی ارتباط واکنش تزریق خون با سن در بیماران تحت مطالعه در جدول ارائه شده است (جدول 1).
بر اساس نتایج آزمون تی مستقل، ارتباط معناداری بین سن بیمار با بروز واکنش‌های FNHTR (020/0 =p)، آلرژیـک/ آنافیلاکتیک (019/0 =p)، تنگی نفس وابسته به تزریق خون (010/0 = p) و واکنش افت فشار وابسته به تزریق خون (001/0 =p) وجود داشت. ولی واکنش TACO بـا سن بیماران به طور معناداری مرتبط نبود. با بررسی ارتباط بروز واکنش تزریق خون با جنسیت بیماران با استفاده از آزمون مجذور کای مشخص شد ارتباط معناداری بین جنسیت بیمار بـا بروز این واکنش‌ها وجود نداشت. جهت پی بردن بـه ارتباط واکنش‌های تزریق خون با تعداد واحد فرآورده تزریق شده، از آزمون تی مستقل استفاده شد. طبق نتایج ارائه شده در جدول تعداد واحد فرآورده تزریــق
شده بـا بروز بعضی واکنش‌های تزریق خون مرتبط بود (جدول 2). در بیماران بـا واکنش‌های FNHTR ، آلرژیک/ آنـافیلاکتیـک و افـت فشـار وابستـه بـه تـــزریــق خـون، فراوانی تزریق بیشتر از دو واحد فرآورده خون به طور معناداری بیشتر از بیمارانی بود کـه این واکنش‌ها را نـداشتند (به ترتیب 040/0 ، 001/0 ، 041/0p= ). ولی درخصوص واکنش‌های تنگی نفس وابسته به تزریق خون و TACOاین ارتباط معنادار نبود. از طرفی ارتباط بین سابقه تزریق خون و فرآورده خون و بروز واکنش‌های ثبت شده بررسی گردید. بر اساس نتایج آزمون مجـذور کای ارتباط معناداری بین سابقه تزریق خون و فرآورده‌های آن بـا بروز واکنش تزریق خون در بیماران تحت مطالعه وجود نداشت. سپس ارتباط بین نوع فرآورده تزریق شده شامل فرآورده سلولی ( انواع گلبول قرمز متراکم و پلاکـت) و/ یـا
بحث
تزریق خون ممکن است بـا واکنش‌های جانبی همراه باشد. بعضی از این واکنش‌ها حاد هستند و در حین یا 24 ساعت پس از تزریق خون بروز پیدا می‌کنند و ممکن است منجر بـه بروز علائم شدید و یا حتی مرگ بیمار شوند. شناخت عوامل ایجاد کننـده این واکنش‌ها و جلوگیری از ایجاد آن‌ها می‌تواند در کاهش عوارض ایجاد شده و مرگ و میر ناشی از واکنش‌های تزریق خون مفید باشد (17، 7، 2). بـه طور کلی نتایج مطالعه حاضر نشان داد که تب، قرمزی/ خارش پوست و لرز شایع‌ترین علائم گزارش شده و واکنش‌های تـب‌زای غیر همولیتیک تزریق خون و آلرژیــک
شایع‌ترین واکنش‌های شناسایی شده بودند .ارتباط معناداری بین سن بیمار با بروز FNHTR، آلرژی، افت فشار و تنگی نفس وابسته به تزریق خون وجود داشت. از طرفی بین تعداد واحد فرآورده تزریق شده با بروز بعضی واکنش‌ها ارتباط معناداری وجود داشت. هم‌چنین مشخص شد که دریـافت فرآورده‌های سلولی نسبت به فرآورده‌های پلاسمایی منجر به بروز واکنش‌های بیشتری می‌شود. نکته قابـل تأمل در نتایج این مطالعه، نسبت به تجربیات قبل گروه محققین، افزایش تعداد واکنش‌های گزارش شده است. طولانی‌تر بودن بازه زمانی بررسی واکنش‌ها (سه سال)، بررسی در بیمارستان اصلی و مرجع ارسال بیماران اورژانسی ترومـایی و آموزش نحوه ثبت، گزارش و تقسیم‌بندی واکنش‌ها می‌تواند از دلایل افزایش واکنش‌های گزارش شده باشد.
در برخی مطالعه‌ها نیز شایع‌ترین واکنش‌ها یـا علائم ایجاد شده مشابه نتایج مطالعه حاضر گزارش شده است. در مطالعه بـداغ خان و همکاران تب به عنوان شایع‌ترین علامت مشاهده شده به دنبال تزریق خون گزارش شده است (18). در مطالعه گرانـدی و همکاران نیز بیشترین واکنش گزارش شده، واکنش تب‌زای غیر همولیتیک تزریق خون و سپس واکنش آلرژیک بود (19). در مطالعه پیریا در کشور هند (2024) میزان کلی شیوع واکنش‌ها 5/0 درصد گزارش شده که از این میان همانند مطالعه حاضر، واکنش‌های FNHTR و آلرژیـک شایع‌ترین نوع واکنـــش‌ها
بودند. هر چند این گروه شیوع FNHTR را بیش از گروه ما و 62 درصد برآورد کرده بودند (20). در مطالعه آن‌ها تنها فراوانی هر واکنش یـا تعداد واحدهای فرآورده تزریق شده بررسی شده است و ارتباط نوع واکنش با تعداد و نوع فرآورده تزریق شده تحلیل نشده است.
گوپتا و گروهش نیز در سال 2025 بروز FNHTR را بیش از واکنش آلرژیک گزارش نمودند (21). تاداسا میزان بروز FNHTR را 63 درصد و بیشتر از واکنش آلرژیک (34 درصد) گزارش نمود (22). امـا در برخی مطالعه‌ها که در ادامه بیان می‌شوند، شایع‌ترین واکنش گزارش شده با مطالعه حاضر متفاوت است. یان و همکاران (2024) در یک مطالعه 5 ساله بروز واکنش آلرژی را 38 درصد و بیش از FNHTR کـه حدود 30 درصد بود گزارش نمود (23). در مطالعه شارما و همکاران در بیمارستان‌های آموزشی شهر سیکیم در کشور هند، واکنش آلرژیک و واکنش تـب‌زا شایع‌ترین واکنش‌ها بودند (24). در مطالعه کاتو و همکاران که در سال 2015 در ژاپن انجام شد، شایع‌ترین نوع واکنش، مربوط به واکنش‌های آلرژیک و سپس واکنش‌های تب‌زای غیر همولیتیک بودند (25). در مطالعه مووچه و همکاران نیز شایع‌ترین عارضه واکنش‌های آلرژیک بود و واکنش‌های تب‌زای غیرهمولیتیک به مقدار خیلی کمتر، بـا اختلاف 40 درصد نسبت به آلرژیک، بروز یافته بود (26).
در دو مطالعه گذشته گـروه پژوهشی ما نیز بروز واکنش
آلرژیک بیشتر گزارش شده بود (5، 4). در تجربه قبلی کل واکنش‌ها (اعم از حاد و تأخیری) و در یکی از آن‌ها اطلاعات تمامی بیمارستان‌های شهر در بازه زمانی کوتاهتر (دو سال) مورد بررسی قرار گرفته بود. از نظر اولین علامت شناسایی شده، اکثر مطالعه‌ها تب را جزو اولین و البته شایع‌ترین علامت گزارش نموده‌اند. البته مطالعه‌هایی نیز وجود دارد که علائمی همچون لرز، وجود خون در ادرار و خارش پوست را با شیوع بالاتری گزارش کرده‌اند (27). این نتایج نشان می‌دهد کـه پس از تزریق خون و فرآورده‌های خون امکان بروز واکنش‌های حاد وجود دارد و می‌بـایست مورد توجه باشد. در مطالعه‌های ذکر شده درصد بروز این واکنش‌ها تفاوت دارد، کـه علت آن می‌تواند بازه زمانی مختلف انجام تحقیق، تعداد متفاوت بیماران، نوع عوامل و بیماری زمینه‌ای و از همه مهم‌تر در نظر گرفتن بخشی یـا تمام واکنش‌ها ( حاد یا تأخیری یا هر دو) باشد.
در مطالعه حاضر بین سن بیمار با بروز برخی واکنش‌های تزریق خون ارتباط معناداری وجود داشت. بیماران مسن سابقه بیماری‌های زمینه‌ای دارنـد. از طرفی احتمال وجود سابقه تزریق خون و دریافت واحد فرآورده خون بیشتر در طول عمر در آن‌ها افزایش پیدا می‌کند. این موارد می‌توانـد بروز بیشتر واکنش بعد از تزریق در بیماران مسن را توجیه کند. در مطالعه حاضر بین جنسیت بیمار و سابقه تزریق خون با بروز واکنش تزریق خون ارتباط معناداری وجود نداشت. در سایر مطالعه‌ها نیز هر چند بروز برخی واکنش‌ها در بیماران زن بیشتر از مردان بوده، اما همانند مطالعه حاضر تفاوت بین مردان و زنان معنادار نبوده و ارتباطی بین جنسیت و بروز واکنش بعد از تزریق خون گزارش نشده است (29، 28). تفاوت فیزیولوژیـک زنان و مردان، تفاوت وضعیت ایمنی و هورمونی می‌تواند در این موضوع نقش داشته باشد (7، 3). البته بررسی و تحلیل بیشتر عوامل زمینه‌ای و جنسیتی باید مد نظر قرار گیرد.
در مطالعه حاضر بین بروز واکنش‌های تزریق خون و سابقه تزریق خون ارتباط معناداری مشاهده نشد. اما در برخی از مطالعه‌های بررسی شده بین بروز واکنش تزریق خون بـا سابقه قبلی تزریق خون ارتباط معناداری گزارش شده است (32-30، 22). این یافته برخلاف نتایج مطالعه حاضر میباشد. علت اختلاف می‌تواند تفاوت در نوع سابقه تزریق (تکراری و مستمر یـا یک بار تزریق)، مدت زمان گذشته از تزریق آخرین فرآورده، بیمار اخیراً خون و فرآورده دریافت کرده است یا مدت زیادی از آن گذشته است، باشد. در مطالعه حاضر فقط سابقه تزریق خون بررسی شده است در حالی که در برخی مطالعه‌ها نوع این سابقه به تفکیک، تعداد دفعات تزریق، و تکرار آن نیز بررسی شده بودنـد. سابقه مکرر تزریق خون احتمال بروز واکنش در بیماران را بیشتر می‌کند (32).
هم‌چنین در مطالعه حاضر بین تعداد واحد فرآورده تزریق شده و بروز برخی واکنش‌ها ارتباط معناداری مشاهده شد. هم راستا با نتایج مطالعه حاضر در مطالعه وجدانی و همکاران و تـاداسا و گروهش رابطه معناداری بین افزایش تعداد واحد فرآورده تزریق شده با افزایش میزان واکنش‌ها گزارش شده است (30، 22). افزایش تعداد واحدهای تزریق شده، احتمال آلوایمونیزاسیون و ایجاد پاسخ ایمنی را افزایش می‌دهد. از طرفی ممکن است باعث ایجاد پاسخ خاطره‌ای شود (7، 3، 1). در برخی از مطالعه‌ها طول مدت نگهداری فرآورده نیز از عوامل دخیل در بروز واکنش ذکر شده است. فرآورده‌هایی که مدت نگهداری آن‌ها در بانک خون بیشتر باشد، موجب بروز واکنش‌های آلرژیک و تب‌زای بیشتری می‌شوند. این نکته می‌تواند به علت ایجاد آسیب ذخیره‌ای به فرآورده‌ها، افزایش ترشحات یا مشتقات سلولی از جمله تولید میکرووزیکول‌ها در زمان نگهداری باشد (30، 22، 7). در مطالعه حـاضر مدت زمان نگهداری فرآورده‌ها بررسی نشده است.
در مطالعه حاضر نوع فرآورده تزریق شده (سلولی یا پلاسمایی) بر بروز برخی واکنش‌ها تأثیر داشت. در خصوص ارتباط نوع فرآورده با بروز واکنش‌ها مطالعه کسیم و همکاران ارتباط بین واکنش‌های غیر حـاد با فرآورده گلبول قرمز متراکم و واکنش‌های حاد بـا پلاکت‌ها را نشان داد (28). هم‌چنین در مطالعه تیملر و همکارانش در ارتباط بـا واکنش‌های پس از تزریق فرآورده‌های خونی مشخص گردید واکنش‌های آلرژیـک شایع‌ترین واکنش به تزریق فرآورده پلاکت هستند (33). تزریق فرآورده‌های سلولی همچون پلاکت در تحریک و القاء واکنش‌های تزریق خون به خصوص واکنش آلرژیک نقش مهمی دارند. فعالیت نسبی پلاکت‌ها، ترشح سیتوکین و فاکتورهای رشد این سلول می‌تواند در ایجاد پاسخ ایمنی در شخص گیرنده فرآورده دخیل باشد (34، 23).
طی دو مطالعه انجام شده در شهر همدان و توسط محققین مطالعه حاضر، بررسی اطلاعات از جنبه‌های دیگر از جمله، بررسی کلیه واکنش‌های رخ داده (اعم از حاد یـا تـأخیری)، بازه زمانی تزریق خون و فرآورده خون (بیش از سه ماه قبل یا کمتر از سه ماه قبل)، نوع بیماری زمینه‌ای و ارتباط بین نوع فرآورده سلولی به تفکیک با نوع واکنش رخ داده بررسی شده است (5، 4). از طرفی مطالعه اخیر پس از اجرای دوره آموزشی درخصوص نحوه تشخیص صحیح و طبقه‌بندی مناسب واکنش‌های تزریق خون اجرا شده است. نکات ذکر شده به علاوه طول مقطع زمانی متفاوت انتخاب شده برای بررسی، می‌توانند از دلایل احتمالی تفاوت بین میزان نوع واکنش‌های گزارش شده در این مطالعه‌ها با مطالعه حاضر باشد.
در مطالعه حاضر درخصوص نحوه برخورد، مدیریت و درمان واکنش‌های ایجاد شده بررسی صورت نگرفته است. اما بر اساس منابع معتبر در تمام این رخدادها تزریق خون و فرآورده آن متوقف شده است و با نظر پزشک معالج به اجرای درمان‌های حمایتی همچون باز نگهداشتن مسیر وریـدی بیمار، تزریق داروهای مسکن، آنتی‌هیستامین، استروئیدی و پایش بیمار پرداخته شده است (7، 2). در مطالعه میرصادقی (2024) اولین اقدام درمانی بـه ترتیب تجویز استروئیدها، آنتی‌هیستامین و اکسیژن درمـانی (درصورت لزوم انتقال به بخش مراقب ویژه) ذکر شده است (27).
از محدودیت‌هـای این مطالعه می‌توان به مواردی چون محـدود بودن بررسی متغیرهای مورد نظر به استفاده از پرونـده بیماران اشاره کرد. به این معنی که عدم دقت در ثبت اطلاعات می‌تواند بر نتایج مطالعه تأثیر داشته باشد. از طرفی اطلاعات این مطالعه از یک مرکز جمع‌آوری شده و احتمالاً قابل تعمیم به جامعه کلی نمی‌باشد. اما مرکز مورد بررسی بزرگترین بیمارستان شهر و به عنوان مرکز مرجع با ارجاعات زیاد شناخته می‌شود که این قضیه می‌تواند تا حدودی این محدودیـت را برطرف نماید. بـا توجه به یافته‌های مطالعه حاضر و جهت بهبود اعتبار نتایج، پیشنهاد می‌شود یـک مطالعه کوهورت جهت بررسی میزان بروز واکنش‌های تزریق خون، عوامل مرتبط با آن همچون نوع بیماری، گروه‌های مختلف سنی، نوع فرآورده بـا جزئیات و مدت زمان نگهداری آن، پیگیری و درمان‌های صورت پذیرفته طراحی و انجام شود.
نتیجه‌گیری
نتایج این مطالعه نشان داد که شایع‌ترین علائم ایجاد شده در دریـافت‌کنندگان خون و فرآورده‌های آن تب، قرمزی/ خارش پوست و لرز و شایع‌ترین واکنش رخ داده در بیماران نیز FNHTR و آلرژی بوده است. ارتباط معناداری بین سن، تعداد فرآورده دریافتی و نوع فرآورده دریافتی با بروز برخی واکنش‌ها وجود داشت. بر دقت و کنترل بیشتر در درخواست نوع و تعداد فرآورده خون به خصوص در افراد مسن‌تر، شناسایی درست و تفکیک علائم و پایش بیشتر بیماران تأکید می‌گردد.
حمایت مالی
این تحقیق با استفاده از حمایت مالی و معنوی دانشگاه علوم پزشکی همدان انجام شده است.
ملاحظات اخلاقی
این مقاله حاصل پـایان‌نامه دکترای حرفه‌ای پزشکی عمومی به شماره 14010206947 و کد اخلاق IR.UMSHA.REC.1401.097 ، مصوب در دانشگاه علوم پزشکی ابن‌سینا همدان میباشد. اصل رازداری و محرمانگی اطلاعات رعایت شده است.
عدم تعارض منافع
نویسندگان اذعان می‌دارند که هیچ‌گونه تضاد منافعی وجود ندارد.
نقش نویسندگان
دکتر فاطمه امیری: طراحی مطالعه، تجزیه و تحلیل اطلاعات، نوشتن و ویرایش مقاله
حدیث اکبری: اجرای طرح، جمع‌آوری اطلاعات و تهیه گزارش
دکتر علی افشاری: تجزیه تحلیل اطلاعات و ویرایش مقاله
دکتر رسول سلیمی: معرفی بیماران، نمونه‌گیری و ویرایش مقاله
تشکر و قدردانی
این پایان‌نامه دکترای حرفه‌ای پزشکی عمومی در واحد توسعه تحقیقات بالینی بیمارستان بعثت ثبت گردیده است. از زحمات کـارکنان این واحد تحقیقات و کارکنان مدارک پزشکی بیمارستان قدردانی می‌گردد.
نوع مطالعه: پژوهشي |
موضوع مقاله:
انتقال خون
فهرست منابع
1. Bansal PN, Raturi M, Singh Ch, Bansal Y. Immunological complications of blood transfusion: current insights and advances. Current Opinion Immunol. 2025; 96: 102617. [DOI:10.1016/j.coi.2025.102617] [PMID]
2. Yazdandoust E, Amini-Kafiabad S. Transfusion-associated graft-versus-host disease: pathophysiology, complications, prevention. Sci J Iran Blood Transfus Organ 2024;21(1): 82-95. [Persian]. [DOI:10.61186/bloodj.21.4.269]
3. Delicou S, Argyrou A, Mellou S, Xydaki A, Gafou A, Politis C. Acute Painful Transfusion Reactions (APTRs): A Comprehensive Review of Clinical Features, Pathophysiology, Diagnosis, and Management. Thalassemia Reports. 2025; 15(1):1. [DOI:10.3390/thalassrep15010001]
4. Rezaei M, Amiri F, Razaghi M, Mohammadi F. Evaluation of blood transfusion-related reactions of blood recipients in Hamadan besat hospital patients during 2020-2022. Avicenna J Care Health Oper Room. 2023; 1(3):94-98. [DOI:10.34172/ajchor.36]
5. Amiri F , Jambozorg H, Biglari M, Mohammadi A, Afshari M, Seyedi SMR. Survey on the blood transfusion-related reactions in blood recipients referred to Hamadan hospitals in 2018-2019. Sci J Iran Blood Transfus Organ. 2021; 18(2): 87-96. [Persian].
6. Frazier SK, Higgins J, Bugajski A, Jones AR, Brown MR. Adverse Reactions to Transfusion of Blood Products and Best Practices for Prevention. Crit Care Nurs Clin North Am. 2017;29(3):271-290. [DOI:10.1016/j.cnc.2017.04.002]
7. Soutar R, McSporran W, Tomlinson T, Booth C, Grey S. Guideline on the investigation and management of acute transfusion reactions. Br J Haematol. 2023;201(5):832-844. [DOI:10.1111/bjh.18789] [PMID]
8. Kumar R, Gupta M, Gupta V. Acute transfusion reactions (ATRs) in intensive care unit (ICU): a retrospective study. J Clin Diagn Res 2014;8(2):127-9
9. Sovic D, Dodig J. Transfusion treatment at Sestre Milosrdnice University Hospital Center during a twelve-year period. Acta Clin Croat 2015;53(3):342-7.
10. Dasararaju R, Marques MB. Adverse effects of transfusion. Cancer Control. 2015; 22(1):16-25. [DOI:10.1177/107327481502200104] [PMID]
11. Rajesh K, Harsh S, Amarjit K. Effects of prestorage leukoreduction on the rate of febrile nonhemolytic transfusion reactions to red blood cells in a tertiary care hospital. Ann Med Health Sci Res 2015;5(3):185-8 [DOI:10.4103/2141-9248.157498] [PMID] []
12. Frazier SK, Higgins J, Bugajski A, Jones AR, Brown MR. Adverse Reactions to Transfusion Blood Products and Best Practices for Prevention. Crit Care Nurs Clin North Am. 2017;29(3):271-290. [DOI:10.1016/j.cnc.2017.04.002]
13. Ning S, Solh Z, Arnold DM, Morin PA. Premedication for the prevention of nonhemolytic transfusion reactions: a systematic review and meta-analysis. Transfusion. 2019; 59(12):3609-3616. [DOI:10.1111/trf.15566] [PMID]
14. Birchall J, Tinegate H, Regan F. On behalf of the Serious Hazards of transfusion (SHOT) Steering Group. The 2014 Annual SHOT Report; 2015
15. SHOT bite No5.Febrile allergic and hypotensive transfusion reactions (FAHR). Serious Hazards of transfusion (SHOT) Steering Group. 2018.
16. SHOT bite No10. Acute Transfusion Reactions (ATR). Serious Hazards of transfusion (SHOT) Steering Group. 2019.
17. Mohammadi A, Shafagh E, Kambizi S, Report of blood transfusion reaction related to human error in two thallassemia patiens. Hospital J. 2013; 14: 32-35 [Persian].
18. Bodaghkhan F, Ramzi M, Vazirian S, Ahmadi M, Hajebi Rajabi M, Kohan N, et al. The prevalence of acute blood transfusion reactions in Nemazee Hospital. Sci J Iran Blood Transfus Organ. 2014;11(3):247-51. [Persian].
19. Grandi J and colleages, describe the occurrence of immediate transfusion reactions received by the Risk Management Department of Hospital São Paulo, Sci Elec LibOnline. 2018,52:1-7.
20. Priya S, V K, Srinivasan S. Retrospective Audit of Transfusion Reactions in a Tertiary-Care Hospital in South India. Cureus. 2024;16(12):e74930. [DOI:10.7759/cureus.74930]
21. Gupta S, Kumar R, Kakkar S. Incidence and Pattern of Transfusion Reactions and its Association with Blood and its Components in a Tertiary Care Hospital. J Assoc Physicians India. 2025;73(8):35-39. [DOI:10.59556/japi.73.1081] [PMID]
22. Tadasa E, Adissu W, Bekele M, Arega G, Gedefaw L. Incidence of acute transfusion reactions and associated factors among adult blood-transfused patients at Jimma University Medical Center, southwest Ethiopia: A cross-sectional study. Medicine (Baltimore). 2024;103(32):e39137. [DOI:10.1097/MD.0000000000039137] [PMID] []
23. S Yune, K O'Brien, Transfusion reaction patterns by blood component. Am J Clin Path. 2024; 162 (1): 147-156. [DOI:10.1093/ajcp/aqae129.327]
24. Sharma DK, Datta S, Gupta A. Study of acute transfusion reactions in a teaching hospital of Sikkim: A hemovigilance initiative. Indian J Pharmacol. 2015;47(4):370-4. [DOI:10.4103/0253-7613.161257]
25. Kato H, Nakayama T, Uruma M, Okuyama Y,Handa M, Tomiyama Y, et al. A retrospective observational study to assess adverse transfusion reactions of patients with and without prior transfusion history. Vox San.2015;108(3): 243-250. [DOI:10.1111/vox.12208] [PMID]
26. Muche Y, Gelaw Y, Atnaf A, Getaneh Z. Blood Transfusion Complications and Associated Factors Among Blood-Transfused Adult Patients at Debre Markos Comprehensive Specialized Hospital, Ethiopia: A Cross Sectional Study. J Blood Med. 2023; 15: 389-98. [DOI:10.2147/JBM.S412002] []
27. Mirsadeghi M, Ghazanfar TehranS, Hamidi Madani Z ,Habibi MR , Ahmadi M , Toghtamesh M, et al. Investigation of the Frequency of Reactions and Consequences of Blood Transfusion in an Academic Center Guilan-Iran.Zahedan J Res Med Sci. 2024; 26(3): e145821. [DOI:10.5812/zjrms-145821]
28. Kasim J, Aldarweesh F, Connor JP. Blood product and laboratory resource wastage in non-severe allergic transfusion reactions: an opportunity for improvement. Transfus Med. 2019;29(5):338-343. [DOI:10.1111/tme.12630] [PMID]
29. Tinmouth A. Reducing the amount of blood transfused by changing clinicians' transfusion practices. Transfusion. 2007;47(2 Suppl):132-5.2013;5(3):148-57. [DOI:10.1111/j.1537-2995.2007.01369.x]
30. Vejdani M. Prospective risk assessment of blood transfusion in Pediatric Emergency Department of Ghaem Hospital by the Health Failure Mode and Effects Analysis methodology. Sci J Iran Blood Transfus Organ. 2015; 11(4): 325-336. [Persian].
31. Ashvandi D, Bakhshi M, Azizi E. Survey on blood transfusion reactions in thalassemia patiens reffered to educational hospital of Hamadan. Sci J Hamadan nursing midwifery. 2009; 17(12): 53-63 [Persian].
32. Refaai MA, Blumberg N. The transfusion dilemma--weighing the known and newly proposed risks of blood transfusions against the uncertain benefits. Best Pract Res Clin Anaesthesiol. 2013; 27(1):17-35. [DOI:10.1016/j.bpa.2012.12.006] [PMID]
33. Timler D, Klepaczka J, Kasielska-Trojan A, Bogusiak K. Analysis of complications after blood components' transfusions. Pol Przegl Chir. 2015;87(4):166-73. [DOI:10.1515/pjs-2015-0039] [PMID]
34. Ackfeld T, Schmutz T, Guechi Y, Le Terrier C. Blood Transfusion Reactions-A Comprehensive Review of the Literature including a Swiss Perspective. J Clin Med. 2022;11(10):2859. [DOI:10.3390/jcm11102859] [PMID] []
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
