جلد 22، شماره 2 - ( تابستان 1404 )
جلد 22 شماره 2 صفحات 122-111 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Ethics code: IR.TMI.REC.1400.020
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
teimour pour A, Karimi G, Amini-Kafiabad S, Maghsudlu M, Vafaiyan V, Mokhtari shirvani M, et al . Formulating Research Priorities in Iran’s Blood Transfusion: Enhancing Research System for Improved Outcomes. bloodj 2025; 22 (2) :111-122
URL: http://bloodjournal.ir/article-1-1594-fa.html
URL: http://bloodjournal.ir/article-1-1594-fa.html
تیمورپور امیر، کریمی غریب، امینی کافی آباد صدیقه، مقصودلو مهتاب، وفاییان ویدا، مختاری شیروانی مریم، و همکاران.. تدوین اولویت های پژوهشی در انتقال خون ایران: تقویت نظام تحقیقات برای نتایج بهتر. فصلنامه پژوهشی خون. 1404; 22 (2) :111-122
امیر تیمورپور 
، غریب کریمی* ، صدیقه امینی کافی آباد ، مهتاب مقصودلو ، ویدا وفاییان ، مریم مختاری شیروانی ، محدثه رستگار ، ناهید امینی پور
، غریب کریمی* ، صدیقه امینی کافی آباد ، مهتاب مقصودلو ، ویدا وفاییان ، مریم مختاری شیروانی ، محدثه رستگار ، ناهید امینی پور
دانشیار مرکز تحقیقات فرآورده‌های بیولوژیک و سلامت خون ـ مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون
متن کامل [PDF 1399 kb]
(69 دریافت)
| چکیده (HTML) (243 مشاهده)
مقدمه
تهیـه و تنظیم اولویت‌های پژوهشی Research priority setting (RPS) یـک فعالیت جمعی است که با هدف به حداکثر رساندن منافع سرمایه‌گذاری پژوهشی و جهت‌دهی برای تخصیص بودجه تحقیقاتی به حوزه‌های دارای اولویت بالاتر انجام می‌شود (1). اهمیت تعیین اولویت‌های پژوهشی در توانایی آن برای نزدیک‌تر کردن تحقیقات بـه نیازها و نگرانی‌های ذینفعان نهفته است. RPS را می‌توان به عنوان یک فعالیت برای تصمیم‌گیری در مورد سؤالات کلیدی یا موضوعات تحقیقاتی که در اولویت قرار دارند توصیف کرد. این امر می‌تواند توسط ذینفعان، تجزیه و تحلیل داده‌ها یا ترکیبی از هر دو انجـام شود (3، 2). روش‌های اصلی در اولویـت‌گذاری را می‌توان به چهار بخش تقسیم کرد که عبارتند از: روش پژوهش در ضرورت‌های سلامت ملی، روش کمیته تخصصی پژوهش سلامت، روش کمیته مشورتی تحقیقـات سلامت و روش انجمن جهانی پژوهش سلامت (Combined Approach of the Global Forum for Health Research). مطالعه‌ها بیانگر این نکته است کـه با وجود متفاوت بودن فرآیند تعیین اولویـت‌ها، نتیجه نهایی تقریباً یکسان بوده است ولی هیچ توافقی در خصوص این که کدام روش بهترین روش است وجود نـدارد (5، 4). اولویت‌های پژوهشی که به خوبی انجام شده می‌تواند به کاهش ضایعات تحقیقاتی کمک کند. این موضوع در سازمان‌ها و مراکز پژوهشی که منابع محدودی برای به حداکثر رساندن استفاده از منابع در رسیدگی به نیازهای علمی و رفع عدم تعادل در سیستم تحقیقات سلامت دارند، حیاتی‌تر است.
انتقال خون نیز یکی از اجزای حیاتی مراقبت‌های بهداشتی مدرن است که به طور قابل توجهی بر نتایج درمان بیماران در طیف گسترده‌ای از تخصص‌های پزشکی تأثیر می‌گـذارد. فرآیند انتقال خون شامل جمع‌آوری، آزمایش، پردازش و تزریق خون و فرآورده‌های خون است تا اطمینان حاصل شود که در این فرآیند درمانی، بیماران مراقبت‌های ایمن و مؤثر دریـافت می‌کنند. این رشته با چالش‌های متعددی مواجه است از جمله؛ افزایش تقاضا برای فرآورده‌های خون، تضمین ایمنی خون، تخصیص و مدیریت منابع، پیشرفت‌های تکنولوژیکی و ملاحظات اخلاقی و فرهنگی مواجه است. به نظر می‌رسد که برای بهبود عملکرد مراکز انتقال خون، به مستندات مبتنی بر شواهد بیشتری نیاز است (7، 6) . برای شناسایی و اولویت‌بندی سؤالات بی‌پاسخ، تصویب و اجرای طرح‌های پژوهشی و ارایه راه حل‌ها بر اساس شواهد علمی، اسناد و مدارک و نیازهای محلی و منطقه‌ای ضروری است. تحقیقات در زمینه علوم پایـه همواره مورد علاقه محققین هستند، اما اولویت‌های آن‌ها لزوماً با خدمات انتقال خون یکسان نیست و بسیاری از زمینه‌های تحقیقات بـالقوه مهم نادیده گرفته می‌شوند. این همچنین منجر بـه اتلاف قابل اجتناب سرمایه‌های تحقیقاتی گران‌بها می‌شود. بنابراین نیاز به یک رویکرد کـل نگر برای اولویت‌بندی توسط ذینفعان کلیـدی و همکاری بین ارائه‌دهندگان خدمات، سیاست‌گذاران و محققان برای توسعه و حفظ این اولویت‌ها بسیار مهم است.
در سازمان انتقال خون ایران برای نخستین بار در سال 1381 با استفاده از راهبردهای علمی، تعیین اولویـت‌های پژوهشی انجام شد و در طی سالیان گذشته هم سه بار مورد بـازنگری گرفت. آخرین نسخه مربوط به بازه زمانی 1400 -1396بوده است. بـا این رویکرد که تعیین دوره‌ای و بـازنگری اولویت‌ها، محققان و سرمایه‌گذاران تحقیقات را در مورد اولویت‌ها آگاه می‌کند و در جستجوی این سؤال که چه تحقیقاتی می‌تواند تا حد امکان هدفمند باشد، این طرح پژوهشی با حمایت مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون انجام شد. مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون به عنوان یک مؤسسه مأموریت محور و با دارا بودن ظرفیت‌های مورد نیاز در جهت توسعه کمی و کیفی پژوهش‌های مرتبط با طب انتقال خون، سعی در تحکیم زیر ساخت‌های علمی مورد نیاز سازمان انتقال خون دارد. این فعالیت‌های پژوهشی با همکاری اعضای هیئت علمی در رشته‌های مختلف و در قـالب هفت گروه علمی انجـام می‌شود. هدف از این مطالعه، تـدوین اولویت‌های پژوهشی در مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون برای بازه زمانی 1405 – 1402با مشارکت محققین برجسته و کلیه ذینفعان کلیدی بود. یافته‌های این پژوهش می‌تواند با تخصیص مناسب اعتبارات پژوهشی، ایجاد دانش و استفاده از آن برای حل مشکلات و ایجاد انگیزه در پژوهشگران، به ارتقای کمی و کیفی خدمات مراکز انتقال خون و فعالیت‌های علمی آموزشی کمک کند.
مواد و روش‌ها
این پروژه از نوع کیفی و براساس اقتباس از مدل "شورای تحقیقات سلامت برای توسعه" یا Council on Health Research for Development (COHRED) و با روش اجرایی به شیوه پیشنهادی «پژوهش در ضرورت‌های سلامت ملی» ENHR (Essential National Health Research) اجرا شد. به منظور عملیاتی شدن روش اجرایی در مجموعه سازمان و مؤسسه تغییراتی در شیوه پیشنهادی و بـا تأکید بر فعال بودن کار گروه‌های تخصصی اعمال و اقدامات زیر انجام شد.
مراحل کلی اجرای پروژه:
در آغاز پروژه، کارگروه هماهنگی و مدیریت پروژه (مسئول پروژه و همکاران اصلی) تشکیل شد و هماهنگی‌های لازم بـا کمیته راهبری (شورای پژوهش) و همچنین آماده‌سازی جداول پایش پروژه و منابع الکترونیکی مورد نیاز انجام شد. در گام بعدی، برای شناسایی نیازها و تعیین حیطه‌های اصلی (سر شاخه‌ها)، از طریق ارسال فرم‌های تهیه شده به سیـاست‌گذاران دو مجموعه سازمان انتقال خون و مؤسسه طب انتقال خون اقدام و تـدوین حیطه‌های اصلی انجام شد. فرم ثبت موضوعات پژوهشی به ذینفعان و مخاطبان بر اساس حیطه‌های مرتبط با هر گروه ارسال شد. پس از جمع‌آوری فرم اعلام موضوعات پژوهشی و رفع هم‌پوشانی‌ها توسط کار گروه هماهنگی و مدیریت پروژه، فهرست اولیه بر اساس حیطه‌ها برای بررسی و غربالگری به کارگروه‌های تخصصی ارایه گردید. نتایج حاصل از اعلام نظر توسط کـار گروه‌های تخصصی، مجدداً در کارگروه هماهنگی و مدیریت پروژه بررسی شد و موضوعات نهایی با روش امتیازدهی کمی تعیین شد. در مرحله آخر فهرست حیطه‌ها و موضوعات زیر مجموعه هر یک از حیطه‌ها جهت بررسی و اخذ تاییدیه نهایی به شورای پژوهش ارسال گردید.
گروه‌های هدف:
گروه‌های هدف و مورد نظر به منظور مشارکت در تعیین اولویت‌ها شامل طیف وسیعی از ذینفعان در سطوح مختلف شامل مدیر عامل سازمان، رییس مؤسسه، معاونین ستادی سازمان و مؤسسه، شورای عالی سازمان انتقال خون، هیئت امنای مؤسسه، اعضای هیئت علمی مؤسسه در هفت گروه علمی (ایمونولوژی، پاتولوژی، میکروبیولوژی، ایمونوهماتولوژی، زیست فناوری، بیوشیمی، هماتولوژی)، مدیران کل مراکز 31 استان، انجمن‌های علمی مصرف‌کننده خون (جـامعه جراحان ایران، جراحان اطفال ایران، پیوند سلول‌های بنیادی خونساز ایران، بیهوشی قلب ایران، انتقال خون ایران، متخصصین زنان و مامایی ایران، هماتولوژی انکولوژی اطفال ایران، آنستزیولوژی و مراقبت‌های ویژه، ترومبوز هموستاز ایران) بودند. نحوه مشارکت در مراحل مختلف در قالب حضور در جلسات، بحث گروهی و بارش افکار، رأی‌گیری و امتیازدهی، ارسال و دریـافت مکاتبات و استفاده از فضای مجازی بود.
تحلیل وضعیت موجود و تعیین حیطه‌های اصلی:
به منظور تحلیل وضعیت موجود و اهداف اصلی از پیش تعیین شده، تمام منابع و مستندات بالادستی در دسترس، جمع‌آوری و توسط کارگروه مربوطه مورد بررسی قرارگرفت. در این رابطه اهداف تعیین شده در اساسنامه سازمان انتقال خون، اساسنامه مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون، اساسنامه مرکز تحقیقات انتقال خون و برنامه استراتژیک معاونت آموزشی و پژوهشی مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون بررسی شد.
ابزار جمع‌آوری داده‌ها:
از فرم‌های اختصاصی تهیه شده به عنوان ابزار جمع‌آوری نظر سیاست‌گذاران و تعیین حیطه‌ها، معیارهای اصلی غربالگری و فرم امتیازدهی بـه هر یک از عناوین پژوهشی استفاده شد. به منظور تعیین حیطه‌های پژوهشی در ابتدا فرم تعیین حیطه‌های پژوهشی (سرشاخه‌ها) تهیه و به سیاست‌گذاران اصلی سازمان و مؤسسه ارسال شد. در مرحله بعد، حیطه‌های پژوهشی از طریق فرم پیشنهاد موضوعات پژوهشی و امتیازدهی به مشارکت‌کنندگان ارسال شد.
معیارهای مورد استفاده و تعاریف آن‌ها برای امتیازدهی در هر عنوان پیشنهادی طبق جدول تعیین شد (جدول 1). این جدول حاوی 12 معیار بود. از بین این معیارها، کفایـت و کارآیی اطلاعات موجود، مقولـه‌های اخلاقی، جنبه‌های قـانونی به عنوان معیارهای الزامی در نظر گرفته شد. عدم کسب امتیاز از هر یک از این 3 معیار موجب شد که عنوان پیشنهادی به طور کلی از لیست حذف شود.
بررسی حیطه‌ها و موضوعات توسط کار گروه‌های تخصصی و کمیته راهبری:
در این مرحله، عناوین پژوهشی در حیطه‌های مختلف به کـار گروه‌ها ارجاع شـد. بـر اسـاس حیطه‌هـا 13 کار گـروه
تخصصی تشکیل شد و مجدداً موضوعات پژوهشی با حضـور
بحث
بر اساس بیشترین توافق صاحب‌نظران، نتایح نهایی شامل 13 حیطه و 161 موضوع پژوهشی پس از تصویب در شورای پژوهش، به عنوان اولویت‌های پژوهشی در بازه زمانی 1405 – 1402 اطلاع‌رسانی شد. شفافیت و پاسخگو بودن، از اصول مهم فرآیندهای تعیین اولویت‌های پژوهشی است و یک استراتژی برای بهبود تعیین اولویـت‌ها، بهبود فرآیندهای تعیین اولویت با استفاده از راهنمایی‌های ارائه شده می‌باشد (8). اولین اقدامات برای اولـویت‌سنجی تحقیقات در علوم پزشکی در کشور بین سال‌های 1373- 1371 توسط کمیسیون پزشکی شورای پژوهش‌های علمـی کـشور انجـام شد. از اواخــر ســال 1374 معاونت پژوهشی وزارت بهداشت، سیاست‌گـذاری متمرکـز در تعیین اولویت‌های پژوهشی را مد نظر قرار داد. در سـال 1376 با تعیین «برنامه ملی تحقیقـات» در کـشور و تأسیس مرکز ملی تحقیقات علوم پزشکی کـشور این سیاست‌گذاری تداوم یافت و از سال 1380 تعیـین اولویـت‌هـای پـژوهـشی بـا استفاده از راهبرد سنجش نیازها مورد تأکیــد قـرار گرفت. در بازه زمانی1380 تـا 1386 آشنایی متولیان پژوهشی کشور بـا روش‌های نیـازسـنجی و تعیین اولویت‌های پژوهـشی به عنوان یکی از اهداف مهم معاونت تحقیقات مطرح شد. تأکید بر مشارکت فعال تمامی گروه‌ها مانند سیاست‌گذاران و دست اندرکاران اجرایی در سطوح مختلف و محققان از طریق بحث گروهی وتبادل نظر بـه عنوان نقطه قوت این راهبرد تلقی شد (9). یـک مطالعه مروری منتشر شده در سال 1395 نشان می‌دهد که در بازه زمانی 15 ساله تعداد 21 مقاله برای انتشار نتایج تعیین اولویت‌های پژوهشی مرتبط با حوزه سلامت منتشر شده است. در این مقاله به ترجمه ناهمسان واژه‌ها در انتشار اولویـت‌ها و همچنین گرایش بیشتر محققین به استفاده از روش‌های ترکیبی اشاره شده است (10). در این مطالعه از واژه‌های حیطه و موضوع استفاده شد و همچنین روش ترکیبی موجب کارآیی بیشتر و تسهیل در فرآیندها شد.
اولین اقدام برای تعیین اولویت‌های پژوهش با استفاده از راهبرد «پژوهش در ضرورت‌های سلامت ملی» در سازمان انتقال خون ایران در سال 1381 انجام و نتایج آن در سال 1384 منتشر شد (11). در فهرست اولین اولویت‌سنجی انجام شده تعداد 16 حیطه و 99 موضوع وجود داشت. در بازه زمانی اعلام اولین اولویت‌سنجی تا سال 1400 دو بار ویرایش انجام شده است. در نسخه بازنگری شده اولویت‌های پژوهشی که برای بازه زمانی 1400-1396 (ویرایش سوم) اعلام شده بود نیز، تعداد 161 موضوع در زیر مجموعه 10 حیطه مشاهده می‌شود. دستاورد مطالعه فعلی، تعیین 161 موضوع پژوهشی در 13 حیطه مربوط به طب و علوم انتقال خون است. در مقایسه با اولویت‌های پژوهشی اعلام شده سال 1384 ملاحظه می‌شود که در این مطالعه تعداد حیطه‌ها کاهش ولی تعداد موضوعات افزایش یافته است. برخی از حیطه‌ها (سرشاخه‌ها) مانند اهدا و اهداکنندگان، آزمایش‌های غربـالگری، مصرف خون و فرآورده‌های خون، کنترل کیفی، آموزش، اقتصاد انتقال خون و فناوری اطلاعات با اولویت‌های به دست آمده در دو مطالعه مشترک است اگر چه عناوین موضوعات تفاوت‌هایی دارنـد. این مقایسه نشان می‌دهد که تعداد حیطه‌ها و بعضاً عنوان حیطه تغییر کرده است. حیطه اهداکنندگان هم‌چنان اولویت اصلی است و بیشترین تعداد عناوین را دارد که نشان‌دهنده توجه ذینفعان بـه اهداکنندگان خون به عنوان سرمایه‌های اصلی انتقال خون می‌باشد. روش انجام مطالعه قبلی به طور عمده بر اساس روش COHRED بود، در مطالعه فعلی با تأکید بر اصول COHRED از روش ترکیبی (mixed Method) نیز استفاده شد. یک مطالعه مروری بر مطالعه‌های تعیین اولویت‌های پژوهشی نیز پیشنهاد داد که روش ترکیبی می‌تواند مفیدتر باشد (10).
در اولویـت‌های فعلی نسبت به اولویـت‌های قبلی تمرکز تحقیقاتی بر بهبود آزمایش‌های غربـالگری برای عفونت‌های قابل انتقال از طریق خون و فناوری‌های کاهش پـاتوژن وجود دارد. برای مثال، ذینفعان خواستار مطالعه‌های بیشتر در خصوص روش‌های مؤثر کاهش پاتوژن شده‌اند تا خطر انتقال عفونت بیشتر کاهش یابد و تهدیدات عفونی نوظهور به صراحت به عنوان یک حوزه تحقیقاتی ذکر شده است. واکنش‌های ایمنی نامطلوب از نگرانی‌های کلیدی هستند. بنابراین یکی از حوزه‌های تحقیقاتی دارای اولویـت، تدوین استراتژی‌هایی برای پیشگیری و مدیریت آلوایمونیزاسیون از طریق تطبیق بهتر خون بین اهداکنندگان و گیرندگان است. نظارت قوی بر پیامدهای تزریق خون (که در مجموع به عنوان مراقبت از خون (Hemovigilance) شناخته می‌شود) برای شناسایی و پیشگیری از عوارض جانبی ضروری است. موضوعات مرتبط با این اولویت‌ها در نسخه اولیه اولویت‌های تعیین شده تحت عنوان «فرآیندهای نوین مرتبط با انتقال خون» بود ولی در اولویت بندی جدید تحت عنون «انتقال خون بیمارستانی» طبقه‌بندی شده است. حیطه‌هایی که بـا توجه به رویکردهای نوین، در اولویت‌ها گنجانده شده است حیطه «فناوری اطلاعات، هوش مصنوعی و روابط عمومی» است و اگر چه حداقل تعداد موضوعات را شامل شده است، نشانگر توجـه ذینفعان به نیازهای نوین هستند. در حیطه «اقتصاد در انتقال خون و مدیریت منابع انسانی» نیز موضوعات جدیدی پیشنهاد شده است که بیانگر اهمیت توجه به منابع مالی و هزینه اثر بخشی در فرآیندهای تأمین خون و فرآورده‌ها است.
در اولویت‌سنجی انجام شده توسط باتس و همکاران با استفاده از روش توافق جمعی، اولویت‌های پژوهش در زمینه انتقال خون در کشورهای جنوب صحرای آفریقا تعیین شده است. در این مطالعه نیز علاوه بر تحقیقات رایج مرتبط بـا استفاده بالینی از خون و غربالگری عفونت‌ها، به موضوعات تحقیقاتی جدیـد مانند تاثیر رسانه‌ها بر اهداکنندگان با توجـه به فرهنگ با استفاده از رسانه‌های اجتماعی و پیام‌رسانی، و مقایسه نگرش‌های فرهنگی در اهدای خون نوع دوستانه و سیستم‌های انتقال خون و تأمین مالی اشاره شده است (12). مطالعه‌ای دیگر هم نشان می‌دهد که همانند مطالعه ما حیطه‌های مرتبط بـا مصرف خون و فرآورده‌ها، پلاسما و مشتقات آن، عوارض ایمونولوژیـک تزریق خون، عفونت‌های منتقله از طریق انتقال خون و راه‌کـارهای کاهش پاتوژن‌ها، به عنوان حیطه‌های اصلی پژوهشی در طب انتقال خون مطرح هستند (13). در مطالعه انجام شده توسط هیبز و همکاران، سؤالات پژوهشی بـه طور عمده در ارتباط با راه‌کارهای آموزش و تشویق مردم به اهدای خون، ارایه راه‌کـارهای جلوگیری از اتلاف و مصرف نابه‌جای خون، جایگزین‌های دارویی مصرف خون بود. نکته قابـل توجه در آن مطالعه مذکور این است که علاوه بر متخصصین و سیاست‌گذاران، اهداکنندگان خون و بیماران هم در تعیین اولویت‌های پژوهشی مرتبط با اهدای خون و تزریق خون مشارکت کرده اند (14).
طب انتقال خون در نقطه تلاقی فناوری و اخلاق عمل می‌کند و پرسش‌های اخلاقی مهمی را مطرح می‌کند. سیاست اخلاقی در طب انتقال خون باید بین اهدافی مانند بهینه‌سازی ایمنی اهداکنندگان، ارائـه فرآورده‌های خونی کافی ایمن و مناسب به گیرندگان، در عین مدیریت عادلانه یک منبع خون محدود، تعادل برقرار کند. اولویت اخلاقی به شناسایی و رفع این شکاف‌ها کمک می‌کند. در اولویت‌های تعیین شده فعلی، ملاحظات اخلاقی بـه عنوان یک حیطه مستقل مطرح و هفت موضوع کلی پژوهشی را شامل شده است. در حالی که در نسخه‌های قبلی اولویت‌های تدوین شده حیطه جداگانـه‌ای برای موضوعات اخلاقی وجود نداشت.
از دیدگاه برخی از محققین علی‌رغم این کـه اولویت‌های تحقیقاتی پیشنهادهایی هستند که مشخص می‌کند چه پژوهش‌هایی مورد حمایت قرار می‌گیرند، ولی در عمل ممکن است سؤالات مهم تحقیقاتی سال‌ها بی‌پاسخ بمانند. لـذا این نکته مطرح می‌شود که آیا نیاز به تجدید نظر در مورد نحوه انجام تعیین اولویت‌ها داریم یـا خیر. این عدم تطابق می‌تواند منجر بـه ناکارآمدی تحقیقات شود، بدین معنی که اولـویـت‌ها یا نیازهای دنیای واقعی را برطرف نمی‌کنند یا موجب تکرار غیر ضروری تحقیقات قبلی می شوند. ناکافی بودن و عدم مشارکت واقعی ذینفعان و عدم دقت در اولویت‌های شناسایی‌شده، تفاوت‌ها در نحوه مستندسازی و عدم وضوح و دقیق‌نبودن اولویت‌های شناسایی‌شده از موارد مشکلات تعیین اولویت‌ها محسوب می‌شود. با توسعه فناوری‌های نوین، کمک گرفتن از هوش مصنوعی می‌تواند در تعیین اولویت‌های آتی مؤثر واقع شود (15).
از نقاط قوت این مطالعه می‌توان به اولویت‌بندی بر اساس نیازهای سازمان انتقال خون ایران و همکاری پژوهشی در سیاست‌های عملی و قابل اجرای نظام سلامت اشاره کرد. محدود بودن تعداد انجمن‌های علمی و ذینفعان بیرونی مشارکـت‌کننده از جمله نقاط ضعف این مطالعه می‌بـاشد که ممکن است منجر به تمرکز بیش از حد بر نظرات پژوهشگران و اعضای هیئت علمی مؤسسه گردد و بـاعث نادیده گرفتن نیازهای واقعی شود. همچنین در این روش احتمال اعمال سلیقه‌های فردی یا سازمانی در تعیین اولویت‌ها وجود دارد.
پیشنهادها: بررسی میزان ارتباط عناوین مصوب و اجرا شده در یک دوره زمانی چهار ساله، بررسی این نکته که سیاست‌گذاران تا چه اندازه از نتایج طرح‌های خاتمه یافته در تصمیم‌گیری‌ها استفاده کرده‌اند و همچنین بررسی میزان قـابلیت ترجمان دانش پژوهش‌های مصوب، برای مطالعه‌های آینده پیشنهاد می‌شود. در نظر گرفتن راه‌کارهایی برای مشارکت بیشتر انجمن‌های علمی و ذینفعان بیرونی برای غنی‌تر شدن اولویـت ها مفید خواهد بود. دخـالت دادن دو گروه از نمـایندگان جامعه شامل اهداکنندگان خون و بیماران مصرف‌کننده خون در مطالعه‌های اولویت‌سنجی آینده هم چنین در نظر گرفتن یـک حیطه مستقل برای پژوهش‌های مرتبط با شرایط بحرانی در سازمان انتقال خون نیز پیشنهاد می‌گردد.
نتیجه‌گیری
هیچ مجموعه آموزشی و پژوهشی قادر به تأمین منابع انسانی، مالی و تجهیزاتی لازم برای انجام همه ایـده‌های پژوهشی نیست و اولویت‌گذاری یکی از مهم‌ترین نیازهای هر مجموعه است. فرآیند اولویـت‌گذاری فرآیندی لازم و مستمر است. در این پروژه، اولویت‌گذاری‌های پژوهشی مجموعه طب انتقال خون با مشارکت بسیاری از ذینفعان، بر اساس مدل توصیه شده سازمان جهانی بهداشت انجام شد. امید است ارائه اولویت‌های پژوهشی ارائه شده به عنوان ابزاری برای هدایت طرح‌های پیشنهادی به سوی اولویت‌ها به عنوان یک ابزار، در جهت استفاده بهینه از منابع محـدود مالی بهره‌برداری شود و همچنین بتواند در بهبود فرآیندهای ارزشیابی مراکز تحقیقاتی مانند کسب امتیاز هر چه بیشتر در برنامه‌هایی مانند بهبود وضعیت ترجمان دانش، شاخص‌های علم‌سنجی، رؤیت‌پذیری مقالات در سطح بین‌المللی و پژوهش‌های اثرگذار مؤثر واقع شود.
حمایت مالی
مطالعه فوق با حمایت مالی موسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون انجام شده است.
ملاحظات اخلاقی
مطالعه حاضر دارای کد اخلاق IR.TMI.REC.1400.020
از کمیته اخلاق مؤسسه عالــی آموزشـی و پژوهشـی طـب
انتقال خون تهران، ایران است.
عدم تعارض منافع
نویسندگان اظهار می‌کنند هیچ‌گونه تعارض منافعی در این مطالعه وجود نداشته است.
نقش نویسندگان
دکتر امیر تیمورپور: طراحـی مطالعـه، انجام تجزیه و تحلیل آماری، نگـارش و ویرایش متن
دکتر غریب کریمی: طراحـی مطالعـه، آماده‌سازی جداول آماری و تهیه متن مرتبط با آن‌ها، نگـارش و ویراش متن
دکتر صدیقه امینی کافی آباد: مشاوره در طراحی و اجرای مطالعه، ویرایش مقاله
دکتر مهتاب مقصودلو: مشاوره در طراحی و اجرای مطالعه، تجزیه و تحلیل آمار و نتایج، ویرایش مقاله
دکتر ویـدا وفاییان: جمع‌آوری و راستی‌آزمایی داده‌ها و ویرایش متن
مریم مختاری: همکاری در اجرای مطالعه، آماده‌سازی جداول آماری، راستی‌آزمایی داده‌ها و ویرایش متن
محدثـه رستگار: آماده‌سازی جداول آماری و تهیه متن مرتبط با آن‌ها و ویرایش جداول
ناهید امینی‌پور: کمک در جمع‌آوری داده‌ها و ویرایش مقاله
تشکر و قدردانی
این مقاله حاصل از یک طرح پژوهشی به شماره 1239 ثبت شده در سامانه مدیریت طرح‌های پژوهشی مؤسسه است. بدین وسیله از کلیه مشارکت‌کنندگان تشکر می‌کنیم و سپاسگزاریم.
متن کامل: (64 مشاهده)
تدوین اولویت های پژوهشی در انتقال خون ایران: تقویت نظام تحقیقات
برای نتایج بهتر
امیر تیمورپور1 ، غریب کریمی2 ، صدیقه امینی کافی آباد3 ، مهتاب مقصودلو4 ، ویدا وفاییان5 ،
مریم مختاری6، محدثه رستگار7، ناهید امینی‌پور8
1-PhD آمار زیستی ـ استادیار مرکز تحقیقات فرآورده‌های بیولوژیک و سلامت خون - مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون ـ تهران ـ ایران
2- مؤلف مسئول: متخصص بیماری‌های عفونی ـ دانشیار مرکز تحقیقات فرآورده‌های بیولوژیک و سلامت خون ـ مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون ـ تهران ـ ایران
3- متخصص آسیب‌شناسی ـ استاد مرکز تحقیقات فرآورده‌های بیولوژیک و سلامت خون ـ مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون ـ تهران ـ ایران
4- متخصص پزشکی اجتماعی ـ استاد مرکز تحقیقات فرآورده‌های بیولوژیک و سلامت خون ـ مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون ـ تهران ـ ایران
5- دکترای داروسازی و MPH ـ مرکز تحقیقات انتقال خون ـ مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون ـ تهران ـ ایران
6- کارشناس زبان انگلیسی ـ مرکز تحقیقات انتقال خون ـ مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون ـ تهران ـ ایران
7- کارشناس علوم آزمایشگاهی ـ مرکز تحقیقات انتقال خون ـ مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون ـ تهران ـ ایران
8- کارشناس پرستاری ـ مرکز تحقیقات انتقال خون ـ مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون ـ تهران ـ ایران
برای نتایج بهتر
مریم مختاری6، محدثه رستگار7، ناهید امینی‌پور8
1-PhD آمار زیستی ـ استادیار مرکز تحقیقات فرآورده‌های بیولوژیک و سلامت خون - مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون ـ تهران ـ ایران
2- مؤلف مسئول: متخصص بیماری‌های عفونی ـ دانشیار مرکز تحقیقات فرآورده‌های بیولوژیک و سلامت خون ـ مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون ـ تهران ـ ایران
3- متخصص آسیب‌شناسی ـ استاد مرکز تحقیقات فرآورده‌های بیولوژیک و سلامت خون ـ مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون ـ تهران ـ ایران
4- متخصص پزشکی اجتماعی ـ استاد مرکز تحقیقات فرآورده‌های بیولوژیک و سلامت خون ـ مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون ـ تهران ـ ایران
5- دکترای داروسازی و MPH ـ مرکز تحقیقات انتقال خون ـ مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون ـ تهران ـ ایران
6- کارشناس زبان انگلیسی ـ مرکز تحقیقات انتقال خون ـ مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون ـ تهران ـ ایران
7- کارشناس علوم آزمایشگاهی ـ مرکز تحقیقات انتقال خون ـ مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون ـ تهران ـ ایران
8- کارشناس پرستاری ـ مرکز تحقیقات انتقال خون ـ مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون ـ تهران ـ ایران
https://doi.org/10.18502/avr.v34i2.18052 Citation: Teimourpour A, Karimi Gh, Amini-Kafiabad S, Maghsudlu M, Vafaiyan V, Mokhtari M, Rastegar M, Aminipour N. Formulating Research Priorities in Iran’s Blood Transfusion: Enhancing Research System for Improved Outcomes. J Iran Blood Transfus. 2025: 22 (2) : 111-122 نویسنده مسئول: دکتر غریب کریمی. دانشیار مرکز تحقیقات فرآورده‌های بیولوژیک و سلامت خون ـ مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون، تهران، ایران صندوق پستی: 1157-14665 E-mail: g.karimi@ibto.ir
کد اخلاق: IR.TMI.REC.1400.020 |
چکیده سابقه و هدف تعیین اولویت‌های پژوهشی با هدف به حداکثر رساندن منافع پژوهشی و جهت‌دهی برای تخصیص بودجه تحقیقاتی به حوزه‌های دارای اولویت بالاتر ضروری است. این مطالعه با هدف تعیین اولویت‌های پژوهشی در مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون برای بازه زمانی 1405 – 1402 با مشارکت متخصصین و کلیه ذینفعان کلیدی انجام شد. مواد و روش‌ها این پژوهش کیفی با استفاده از فرآیندی نظام‌مند، مبتنی بر مدل‌های بین‌المللی و روش تحلیل محتوای قراردادی (Conventional content analysis) اجرا شد. گروه‌های ذینفع متنوعی شامل سیاست‌گذاران، اعضای هیئت علمی، مدیران مراکز انتقال خون استانی و انجمن‌های علمی، در قالب حضور در جلسات، بحث گروهی و بارش افکار، رأی‌گیری و امتیازدهی، ارسال و دریافت مکاتبات و استفاده از فضای مجازی در فرآیند تعیین اولویت‌ها مشارکت داشتند. معیارهای مورد استفاده و تعاریف آن‌ها برای امتیازدهی در هر موضوع پیشنهادی به شیوه «پژوهش در ضرورت‌های سلامت ملی» شامل 12 معیار بود. از بین این معیارها، کفایت و کارآیی اطلاعات موجود، مقوله‌های اخلاقی و جنبه‌های قانونی به عنوان معیارهای الزامی در نظر گرفته شد. عدم کسب امتیاز از هر یک از این 3 معیار موجب شد که عنوان پیشنهادی به طور کلی از لیست حذف شود. داده‌ها از طریق فرم‌های ساختار یافته گردآوری و نهایی شد. پس از بررسی نتایج توسط کـار گروه‌های تخصصی و کارگروه هماهنگی پروژه، موضوعات نهایی با روش امتیازدهی کمی تعیین شد. در مرحله آخر فهرست حیطه‌ها و موضوعات زیر مجموعه هر یک از حیطه‌ها در شورای پژوهش بررسی شد و به تصویب رسید. یافته‌ها تعداد 161موضوع پژوهشی دارای اولویت در زیر مجموعه 13 حیطه توسط کمیته راهبری (شورای پژوهش) مورد تأیید قرار گرفت و به عنوان اولویت‌های پژوهشی نهایی ارائه گردید. بیشترین تعداد موضوعات در حیطه‌های"اهدا و اهدا کنندگان" ، "آزمایش‌های غربالگری و سلامت خون" و "انتقال خون بیمارستانی" بود که نشان‌دهنده دیدگاه و نگرش مشارکت‌کنندگان به اهمیت این حیطه‌ها است. سایر حیطه هایی مانند سیستم کیفیت، پلاسما و داروهای مشتق از آن، و ایمونوهماتولوژی نیز از نظر تعداد موضوعات قابل توجه بودند. نتیجه گیری این مطالعه نشان داد که استفاده از رویکرد جامع و مشارکت فعال ذینفعان مختلف باعث شناسایی دقیق‌تر نیازهای پژوهشی و بهبود فرآیند اولویت‌گذاری می‌شود. همچنین با مقایسه با نسخه‌های پیشین اولویت‌ها، رشد قابل توجهی در تعداد موضوعات پیشنهادی و گسترش دامنه حیطه‌ها مشاهده شد. کلمات کلیدی: نیازسنجی، اولویت‌های پژوهشی، فعالیت‌های پژوهشی، انتقال خون |
|
1- Acridine Orange
|
|
1- Biological safety cabinet
|
|
1- Platelet Concentrate
2- Food and Drug Administration 3- Normal Skin Flora 4- Platelet Rich Plasma-Platelet Concentrate 5- Eosin-Methylene blue 6- Thioglycolate |
|
1- Acridine Orange
|
|
1- Biological safety cabinet
|
|
1- Platelet Concentrate
2- Food and Drug Administration 3- Normal Skin Flora 4- Platelet Rich Plasma-Platelet Concentrate 5- Eosin-Methylene blue 6- Thioglycolate |
مقدمه
تهیـه و تنظیم اولویت‌های پژوهشی Research priority setting (RPS) یـک فعالیت جمعی است که با هدف به حداکثر رساندن منافع سرمایه‌گذاری پژوهشی و جهت‌دهی برای تخصیص بودجه تحقیقاتی به حوزه‌های دارای اولویت بالاتر انجام می‌شود (1). اهمیت تعیین اولویت‌های پژوهشی در توانایی آن برای نزدیک‌تر کردن تحقیقات بـه نیازها و نگرانی‌های ذینفعان نهفته است. RPS را می‌توان به عنوان یک فعالیت برای تصمیم‌گیری در مورد سؤالات کلیدی یا موضوعات تحقیقاتی که در اولویت قرار دارند توصیف کرد. این امر می‌تواند توسط ذینفعان، تجزیه و تحلیل داده‌ها یا ترکیبی از هر دو انجـام شود (3، 2). روش‌های اصلی در اولویـت‌گذاری را می‌توان به چهار بخش تقسیم کرد که عبارتند از: روش پژوهش در ضرورت‌های سلامت ملی، روش کمیته تخصصی پژوهش سلامت، روش کمیته مشورتی تحقیقـات سلامت و روش انجمن جهانی پژوهش سلامت (Combined Approach of the Global Forum for Health Research). مطالعه‌ها بیانگر این نکته است کـه با وجود متفاوت بودن فرآیند تعیین اولویـت‌ها، نتیجه نهایی تقریباً یکسان بوده است ولی هیچ توافقی در خصوص این که کدام روش بهترین روش است وجود نـدارد (5، 4). اولویت‌های پژوهشی که به خوبی انجام شده می‌تواند به کاهش ضایعات تحقیقاتی کمک کند. این موضوع در سازمان‌ها و مراکز پژوهشی که منابع محدودی برای به حداکثر رساندن استفاده از منابع در رسیدگی به نیازهای علمی و رفع عدم تعادل در سیستم تحقیقات سلامت دارند، حیاتی‌تر است.
انتقال خون نیز یکی از اجزای حیاتی مراقبت‌های بهداشتی مدرن است که به طور قابل توجهی بر نتایج درمان بیماران در طیف گسترده‌ای از تخصص‌های پزشکی تأثیر می‌گـذارد. فرآیند انتقال خون شامل جمع‌آوری، آزمایش، پردازش و تزریق خون و فرآورده‌های خون است تا اطمینان حاصل شود که در این فرآیند درمانی، بیماران مراقبت‌های ایمن و مؤثر دریـافت می‌کنند. این رشته با چالش‌های متعددی مواجه است از جمله؛ افزایش تقاضا برای فرآورده‌های خون، تضمین ایمنی خون، تخصیص و مدیریت منابع، پیشرفت‌های تکنولوژیکی و ملاحظات اخلاقی و فرهنگی مواجه است. به نظر می‌رسد که برای بهبود عملکرد مراکز انتقال خون، به مستندات مبتنی بر شواهد بیشتری نیاز است (7، 6) . برای شناسایی و اولویت‌بندی سؤالات بی‌پاسخ، تصویب و اجرای طرح‌های پژوهشی و ارایه راه حل‌ها بر اساس شواهد علمی، اسناد و مدارک و نیازهای محلی و منطقه‌ای ضروری است. تحقیقات در زمینه علوم پایـه همواره مورد علاقه محققین هستند، اما اولویت‌های آن‌ها لزوماً با خدمات انتقال خون یکسان نیست و بسیاری از زمینه‌های تحقیقات بـالقوه مهم نادیده گرفته می‌شوند. این همچنین منجر بـه اتلاف قابل اجتناب سرمایه‌های تحقیقاتی گران‌بها می‌شود. بنابراین نیاز به یک رویکرد کـل نگر برای اولویت‌بندی توسط ذینفعان کلیـدی و همکاری بین ارائه‌دهندگان خدمات، سیاست‌گذاران و محققان برای توسعه و حفظ این اولویت‌ها بسیار مهم است.
در سازمان انتقال خون ایران برای نخستین بار در سال 1381 با استفاده از راهبردهای علمی، تعیین اولویـت‌های پژوهشی انجام شد و در طی سالیان گذشته هم سه بار مورد بـازنگری گرفت. آخرین نسخه مربوط به بازه زمانی 1400 -1396بوده است. بـا این رویکرد که تعیین دوره‌ای و بـازنگری اولویت‌ها، محققان و سرمایه‌گذاران تحقیقات را در مورد اولویت‌ها آگاه می‌کند و در جستجوی این سؤال که چه تحقیقاتی می‌تواند تا حد امکان هدفمند باشد، این طرح پژوهشی با حمایت مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون انجام شد. مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون به عنوان یک مؤسسه مأموریت محور و با دارا بودن ظرفیت‌های مورد نیاز در جهت توسعه کمی و کیفی پژوهش‌های مرتبط با طب انتقال خون، سعی در تحکیم زیر ساخت‌های علمی مورد نیاز سازمان انتقال خون دارد. این فعالیت‌های پژوهشی با همکاری اعضای هیئت علمی در رشته‌های مختلف و در قـالب هفت گروه علمی انجـام می‌شود. هدف از این مطالعه، تـدوین اولویت‌های پژوهشی در مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون برای بازه زمانی 1405 – 1402با مشارکت محققین برجسته و کلیه ذینفعان کلیدی بود. یافته‌های این پژوهش می‌تواند با تخصیص مناسب اعتبارات پژوهشی، ایجاد دانش و استفاده از آن برای حل مشکلات و ایجاد انگیزه در پژوهشگران، به ارتقای کمی و کیفی خدمات مراکز انتقال خون و فعالیت‌های علمی آموزشی کمک کند.
مواد و روش‌ها
این پروژه از نوع کیفی و براساس اقتباس از مدل "شورای تحقیقات سلامت برای توسعه" یا Council on Health Research for Development (COHRED) و با روش اجرایی به شیوه پیشنهادی «پژوهش در ضرورت‌های سلامت ملی» ENHR (Essential National Health Research) اجرا شد. به منظور عملیاتی شدن روش اجرایی در مجموعه سازمان و مؤسسه تغییراتی در شیوه پیشنهادی و بـا تأکید بر فعال بودن کار گروه‌های تخصصی اعمال و اقدامات زیر انجام شد.
مراحل کلی اجرای پروژه:
در آغاز پروژه، کارگروه هماهنگی و مدیریت پروژه (مسئول پروژه و همکاران اصلی) تشکیل شد و هماهنگی‌های لازم بـا کمیته راهبری (شورای پژوهش) و همچنین آماده‌سازی جداول پایش پروژه و منابع الکترونیکی مورد نیاز انجام شد. در گام بعدی، برای شناسایی نیازها و تعیین حیطه‌های اصلی (سر شاخه‌ها)، از طریق ارسال فرم‌های تهیه شده به سیـاست‌گذاران دو مجموعه سازمان انتقال خون و مؤسسه طب انتقال خون اقدام و تـدوین حیطه‌های اصلی انجام شد. فرم ثبت موضوعات پژوهشی به ذینفعان و مخاطبان بر اساس حیطه‌های مرتبط با هر گروه ارسال شد. پس از جمع‌آوری فرم اعلام موضوعات پژوهشی و رفع هم‌پوشانی‌ها توسط کار گروه هماهنگی و مدیریت پروژه، فهرست اولیه بر اساس حیطه‌ها برای بررسی و غربالگری به کارگروه‌های تخصصی ارایه گردید. نتایج حاصل از اعلام نظر توسط کـار گروه‌های تخصصی، مجدداً در کارگروه هماهنگی و مدیریت پروژه بررسی شد و موضوعات نهایی با روش امتیازدهی کمی تعیین شد. در مرحله آخر فهرست حیطه‌ها و موضوعات زیر مجموعه هر یک از حیطه‌ها جهت بررسی و اخذ تاییدیه نهایی به شورای پژوهش ارسال گردید.
گروه‌های هدف:
گروه‌های هدف و مورد نظر به منظور مشارکت در تعیین اولویت‌ها شامل طیف وسیعی از ذینفعان در سطوح مختلف شامل مدیر عامل سازمان، رییس مؤسسه، معاونین ستادی سازمان و مؤسسه، شورای عالی سازمان انتقال خون، هیئت امنای مؤسسه، اعضای هیئت علمی مؤسسه در هفت گروه علمی (ایمونولوژی، پاتولوژی، میکروبیولوژی، ایمونوهماتولوژی، زیست فناوری، بیوشیمی، هماتولوژی)، مدیران کل مراکز 31 استان، انجمن‌های علمی مصرف‌کننده خون (جـامعه جراحان ایران، جراحان اطفال ایران، پیوند سلول‌های بنیادی خونساز ایران، بیهوشی قلب ایران، انتقال خون ایران، متخصصین زنان و مامایی ایران، هماتولوژی انکولوژی اطفال ایران، آنستزیولوژی و مراقبت‌های ویژه، ترومبوز هموستاز ایران) بودند. نحوه مشارکت در مراحل مختلف در قالب حضور در جلسات، بحث گروهی و بارش افکار، رأی‌گیری و امتیازدهی، ارسال و دریـافت مکاتبات و استفاده از فضای مجازی بود.
تحلیل وضعیت موجود و تعیین حیطه‌های اصلی:
به منظور تحلیل وضعیت موجود و اهداف اصلی از پیش تعیین شده، تمام منابع و مستندات بالادستی در دسترس، جمع‌آوری و توسط کارگروه مربوطه مورد بررسی قرارگرفت. در این رابطه اهداف تعیین شده در اساسنامه سازمان انتقال خون، اساسنامه مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون، اساسنامه مرکز تحقیقات انتقال خون و برنامه استراتژیک معاونت آموزشی و پژوهشی مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون بررسی شد.
ابزار جمع‌آوری داده‌ها:
از فرم‌های اختصاصی تهیه شده به عنوان ابزار جمع‌آوری نظر سیاست‌گذاران و تعیین حیطه‌ها، معیارهای اصلی غربالگری و فرم امتیازدهی بـه هر یک از عناوین پژوهشی استفاده شد. به منظور تعیین حیطه‌های پژوهشی در ابتدا فرم تعیین حیطه‌های پژوهشی (سرشاخه‌ها) تهیه و به سیاست‌گذاران اصلی سازمان و مؤسسه ارسال شد. در مرحله بعد، حیطه‌های پژوهشی از طریق فرم پیشنهاد موضوعات پژوهشی و امتیازدهی به مشارکت‌کنندگان ارسال شد.
معیارهای مورد استفاده و تعاریف آن‌ها برای امتیازدهی در هر عنوان پیشنهادی طبق جدول تعیین شد (جدول 1). این جدول حاوی 12 معیار بود. از بین این معیارها، کفایـت و کارآیی اطلاعات موجود، مقولـه‌های اخلاقی، جنبه‌های قـانونی به عنوان معیارهای الزامی در نظر گرفته شد. عدم کسب امتیاز از هر یک از این 3 معیار موجب شد که عنوان پیشنهادی به طور کلی از لیست حذف شود.
بررسی حیطه‌ها و موضوعات توسط کار گروه‌های تخصصی و کمیته راهبری:
در این مرحله، عناوین پژوهشی در حیطه‌های مختلف به کـار گروه‌ها ارجاع شـد. بـر اسـاس حیطه‌هـا 13 کار گـروه
تخصصی تشکیل شد و مجدداً موضوعات پژوهشی با حضـور
متخصصین و کارشناسان در رشته‌های مختلف (مدیران و برخی از اعضای گروه‌های علمی، معاون و بـرخی از کارشناسان حوزه فنی و فناوری های نوین سازمان، معاون و برخی از کارشناسان حوزه توسعه مدیریت و منابع سازمان، کارشناسان اداره کل حقوقی سازمان) از طریق بارش افکار و بـا توجه به سوابق پژوهش های انجام شده مـــورد بحـث و بررسی قرار گرفت. در این مرحله ادغام و تجمیع عناوین بر اساس بیشترین توافق صاحب‌نظران و اعضای کار گروه تـخصصی و بر اساس تحلیل محتوای قراردادی (conventional content analysis) انجام شد. نتایح نهایی به کمیته راهبری (شورای پژوهش مؤسسه) ارایه و پس از تصویب، به عنوان اولویت‌های پژوهشی در بازه زمانی 1405 – 1402 اطلاع‌رسانی شد.
یافته‌ها
این پروژه با همکاری و مشارکت اعضای هیئت علمی مؤسسه، سیاست‌گذاران، معاونین و مدیران دو مجموعه سازمان انتقال خون و مؤسسه،20 مرکز استانی انتقال خون و برخی از انجمن‌های علمی مرتبط با مصرف خون و فرآورده‌های خون انجام شد. در ابتدا 17 حیطه پژوهشی (سرشاخه) توسط سیاست‌گذاران پیشنهاد گردید. پس از برگزاری جلسات بارش افکار، رای گیری و امتیاز دهی، 13 سرشاخه شناسایی، نهایی و دسته‌بندی شد. (جدول 2).
بـر اساس تکمیل فرم‌ها و بازخورد توسط مشارکـت‌کنندگان، در مرحله اول تعداد 262 موضوع پژوهش دریافت شد. تعداد 80 موضوع به علت تکراری و یا نامفهوم بودن و همچنین موضوعاتی که امتیاز لازم از سه معیار کلیدی را کسب نکرده بودند حذف شدند. پس از آن، از تعداد کل 262 موضوع پیشنهادی تعداد 182 (5/69 %) از موضوعات واجد شرایط در 13 حیطه به کارگروه‌های تخصصی ارایه گردید.
بر اساس معیارهای 12 گانه و تأکید بر 3 معیار کلیدی الزامی، نتایج نهایی حاصل از بررسی توسط کارگروه‌ها و همچنین بررسی در شورای پژوهش، تعداد 161 موضوع واجد شرایط تشخیص داده شدند. تعداد موضوعات در هر یـک از حیطه‌ها و فهرست کامل اولویت‌های مصوب برای بازه زمانی 1405-1402 ارایه شده است (جداول 3 و 4). بیشترین تعداد موضوعات در حیطه‌های "اهدا و اهداکنندگان" ، "آزمایش‌های غربالگری و سلامت خون" و "انتقال خون بیمارستانی" بود. تعداد 37 موضوع (23%) از اولویـت‌های مرتبط با اهدا و اهداکنندگان بود که نشان‌دهنده دیدگاه و نگرش مشارکت‌کنندگان به اهمیت این حیطه است. در حیطه غربالگری و سلامت خون تعداد 23 و در حیطه انتقال خون بیمارستانی تعداد 15 موضوع ذکر شده است. کمترین تعداد موضوعات مرتبط با حیطه فناوری اطلاعات، هوش مصنوعی و روابط عمومی است (86/1 %).
یافته‌ها
این پروژه با همکاری و مشارکت اعضای هیئت علمی مؤسسه، سیاست‌گذاران، معاونین و مدیران دو مجموعه سازمان انتقال خون و مؤسسه،20 مرکز استانی انتقال خون و برخی از انجمن‌های علمی مرتبط با مصرف خون و فرآورده‌های خون انجام شد. در ابتدا 17 حیطه پژوهشی (سرشاخه) توسط سیاست‌گذاران پیشنهاد گردید. پس از برگزاری جلسات بارش افکار، رای گیری و امتیاز دهی، 13 سرشاخه شناسایی، نهایی و دسته‌بندی شد. (جدول 2).
بـر اساس تکمیل فرم‌ها و بازخورد توسط مشارکـت‌کنندگان، در مرحله اول تعداد 262 موضوع پژوهش دریافت شد. تعداد 80 موضوع به علت تکراری و یا نامفهوم بودن و همچنین موضوعاتی که امتیاز لازم از سه معیار کلیدی را کسب نکرده بودند حذف شدند. پس از آن، از تعداد کل 262 موضوع پیشنهادی تعداد 182 (5/69 %) از موضوعات واجد شرایط در 13 حیطه به کارگروه‌های تخصصی ارایه گردید.
بر اساس معیارهای 12 گانه و تأکید بر 3 معیار کلیدی الزامی، نتایج نهایی حاصل از بررسی توسط کارگروه‌ها و همچنین بررسی در شورای پژوهش، تعداد 161 موضوع واجد شرایط تشخیص داده شدند. تعداد موضوعات در هر یـک از حیطه‌ها و فهرست کامل اولویت‌های مصوب برای بازه زمانی 1405-1402 ارایه شده است (جداول 3 و 4). بیشترین تعداد موضوعات در حیطه‌های "اهدا و اهداکنندگان" ، "آزمایش‌های غربالگری و سلامت خون" و "انتقال خون بیمارستانی" بود. تعداد 37 موضوع (23%) از اولویـت‌های مرتبط با اهدا و اهداکنندگان بود که نشان‌دهنده دیدگاه و نگرش مشارکت‌کنندگان به اهمیت این حیطه است. در حیطه غربالگری و سلامت خون تعداد 23 و در حیطه انتقال خون بیمارستانی تعداد 15 موضوع ذکر شده است. کمترین تعداد موضوعات مرتبط با حیطه فناوری اطلاعات، هوش مصنوعی و روابط عمومی است (86/1 %).
بحث
بر اساس بیشترین توافق صاحب‌نظران، نتایح نهایی شامل 13 حیطه و 161 موضوع پژوهشی پس از تصویب در شورای پژوهش، به عنوان اولویت‌های پژوهشی در بازه زمانی 1405 – 1402 اطلاع‌رسانی شد. شفافیت و پاسخگو بودن، از اصول مهم فرآیندهای تعیین اولویت‌های پژوهشی است و یک استراتژی برای بهبود تعیین اولویـت‌ها، بهبود فرآیندهای تعیین اولویت با استفاده از راهنمایی‌های ارائه شده می‌باشد (8). اولین اقدامات برای اولـویت‌سنجی تحقیقات در علوم پزشکی در کشور بین سال‌های 1373- 1371 توسط کمیسیون پزشکی شورای پژوهش‌های علمـی کـشور انجـام شد. از اواخــر ســال 1374 معاونت پژوهشی وزارت بهداشت، سیاست‌گـذاری متمرکـز در تعیین اولویت‌های پژوهشی را مد نظر قرار داد. در سـال 1376 با تعیین «برنامه ملی تحقیقـات» در کـشور و تأسیس مرکز ملی تحقیقات علوم پزشکی کـشور این سیاست‌گذاری تداوم یافت و از سال 1380 تعیـین اولویـت‌هـای پـژوهـشی بـا استفاده از راهبرد سنجش نیازها مورد تأکیــد قـرار گرفت. در بازه زمانی1380 تـا 1386 آشنایی متولیان پژوهشی کشور بـا روش‌های نیـازسـنجی و تعیین اولویت‌های پژوهـشی به عنوان یکی از اهداف مهم معاونت تحقیقات مطرح شد. تأکید بر مشارکت فعال تمامی گروه‌ها مانند سیاست‌گذاران و دست اندرکاران اجرایی در سطوح مختلف و محققان از طریق بحث گروهی وتبادل نظر بـه عنوان نقطه قوت این راهبرد تلقی شد (9). یـک مطالعه مروری منتشر شده در سال 1395 نشان می‌دهد که در بازه زمانی 15 ساله تعداد 21 مقاله برای انتشار نتایج تعیین اولویت‌های پژوهشی مرتبط با حوزه سلامت منتشر شده است. در این مقاله به ترجمه ناهمسان واژه‌ها در انتشار اولویـت‌ها و همچنین گرایش بیشتر محققین به استفاده از روش‌های ترکیبی اشاره شده است (10). در این مطالعه از واژه‌های حیطه و موضوع استفاده شد و همچنین روش ترکیبی موجب کارآیی بیشتر و تسهیل در فرآیندها شد.
اولین اقدام برای تعیین اولویت‌های پژوهش با استفاده از راهبرد «پژوهش در ضرورت‌های سلامت ملی» در سازمان انتقال خون ایران در سال 1381 انجام و نتایج آن در سال 1384 منتشر شد (11). در فهرست اولین اولویت‌سنجی انجام شده تعداد 16 حیطه و 99 موضوع وجود داشت. در بازه زمانی اعلام اولین اولویت‌سنجی تا سال 1400 دو بار ویرایش انجام شده است. در نسخه بازنگری شده اولویت‌های پژوهشی که برای بازه زمانی 1400-1396 (ویرایش سوم) اعلام شده بود نیز، تعداد 161 موضوع در زیر مجموعه 10 حیطه مشاهده می‌شود. دستاورد مطالعه فعلی، تعیین 161 موضوع پژوهشی در 13 حیطه مربوط به طب و علوم انتقال خون است. در مقایسه با اولویت‌های پژوهشی اعلام شده سال 1384 ملاحظه می‌شود که در این مطالعه تعداد حیطه‌ها کاهش ولی تعداد موضوعات افزایش یافته است. برخی از حیطه‌ها (سرشاخه‌ها) مانند اهدا و اهداکنندگان، آزمایش‌های غربـالگری، مصرف خون و فرآورده‌های خون، کنترل کیفی، آموزش، اقتصاد انتقال خون و فناوری اطلاعات با اولویت‌های به دست آمده در دو مطالعه مشترک است اگر چه عناوین موضوعات تفاوت‌هایی دارنـد. این مقایسه نشان می‌دهد که تعداد حیطه‌ها و بعضاً عنوان حیطه تغییر کرده است. حیطه اهداکنندگان هم‌چنان اولویت اصلی است و بیشترین تعداد عناوین را دارد که نشان‌دهنده توجه ذینفعان بـه اهداکنندگان خون به عنوان سرمایه‌های اصلی انتقال خون می‌باشد. روش انجام مطالعه قبلی به طور عمده بر اساس روش COHRED بود، در مطالعه فعلی با تأکید بر اصول COHRED از روش ترکیبی (mixed Method) نیز استفاده شد. یک مطالعه مروری بر مطالعه‌های تعیین اولویت‌های پژوهشی نیز پیشنهاد داد که روش ترکیبی می‌تواند مفیدتر باشد (10).
در اولویـت‌های فعلی نسبت به اولویـت‌های قبلی تمرکز تحقیقاتی بر بهبود آزمایش‌های غربـالگری برای عفونت‌های قابل انتقال از طریق خون و فناوری‌های کاهش پـاتوژن وجود دارد. برای مثال، ذینفعان خواستار مطالعه‌های بیشتر در خصوص روش‌های مؤثر کاهش پاتوژن شده‌اند تا خطر انتقال عفونت بیشتر کاهش یابد و تهدیدات عفونی نوظهور به صراحت به عنوان یک حوزه تحقیقاتی ذکر شده است. واکنش‌های ایمنی نامطلوب از نگرانی‌های کلیدی هستند. بنابراین یکی از حوزه‌های تحقیقاتی دارای اولویـت، تدوین استراتژی‌هایی برای پیشگیری و مدیریت آلوایمونیزاسیون از طریق تطبیق بهتر خون بین اهداکنندگان و گیرندگان است. نظارت قوی بر پیامدهای تزریق خون (که در مجموع به عنوان مراقبت از خون (Hemovigilance) شناخته می‌شود) برای شناسایی و پیشگیری از عوارض جانبی ضروری است. موضوعات مرتبط با این اولویت‌ها در نسخه اولیه اولویت‌های تعیین شده تحت عنوان «فرآیندهای نوین مرتبط با انتقال خون» بود ولی در اولویت بندی جدید تحت عنون «انتقال خون بیمارستانی» طبقه‌بندی شده است. حیطه‌هایی که بـا توجه به رویکردهای نوین، در اولویت‌ها گنجانده شده است حیطه «فناوری اطلاعات، هوش مصنوعی و روابط عمومی» است و اگر چه حداقل تعداد موضوعات را شامل شده است، نشانگر توجـه ذینفعان به نیازهای نوین هستند. در حیطه «اقتصاد در انتقال خون و مدیریت منابع انسانی» نیز موضوعات جدیدی پیشنهاد شده است که بیانگر اهمیت توجه به منابع مالی و هزینه اثر بخشی در فرآیندهای تأمین خون و فرآورده‌ها است.
در اولویت‌سنجی انجام شده توسط باتس و همکاران با استفاده از روش توافق جمعی، اولویت‌های پژوهش در زمینه انتقال خون در کشورهای جنوب صحرای آفریقا تعیین شده است. در این مطالعه نیز علاوه بر تحقیقات رایج مرتبط بـا استفاده بالینی از خون و غربالگری عفونت‌ها، به موضوعات تحقیقاتی جدیـد مانند تاثیر رسانه‌ها بر اهداکنندگان با توجـه به فرهنگ با استفاده از رسانه‌های اجتماعی و پیام‌رسانی، و مقایسه نگرش‌های فرهنگی در اهدای خون نوع دوستانه و سیستم‌های انتقال خون و تأمین مالی اشاره شده است (12). مطالعه‌ای دیگر هم نشان می‌دهد که همانند مطالعه ما حیطه‌های مرتبط بـا مصرف خون و فرآورده‌ها، پلاسما و مشتقات آن، عوارض ایمونولوژیـک تزریق خون، عفونت‌های منتقله از طریق انتقال خون و راه‌کـارهای کاهش پاتوژن‌ها، به عنوان حیطه‌های اصلی پژوهشی در طب انتقال خون مطرح هستند (13). در مطالعه انجام شده توسط هیبز و همکاران، سؤالات پژوهشی بـه طور عمده در ارتباط با راه‌کارهای آموزش و تشویق مردم به اهدای خون، ارایه راه‌کـارهای جلوگیری از اتلاف و مصرف نابه‌جای خون، جایگزین‌های دارویی مصرف خون بود. نکته قابـل توجه در آن مطالعه مذکور این است که علاوه بر متخصصین و سیاست‌گذاران، اهداکنندگان خون و بیماران هم در تعیین اولویت‌های پژوهشی مرتبط با اهدای خون و تزریق خون مشارکت کرده اند (14).
طب انتقال خون در نقطه تلاقی فناوری و اخلاق عمل می‌کند و پرسش‌های اخلاقی مهمی را مطرح می‌کند. سیاست اخلاقی در طب انتقال خون باید بین اهدافی مانند بهینه‌سازی ایمنی اهداکنندگان، ارائـه فرآورده‌های خونی کافی ایمن و مناسب به گیرندگان، در عین مدیریت عادلانه یک منبع خون محدود، تعادل برقرار کند. اولویت اخلاقی به شناسایی و رفع این شکاف‌ها کمک می‌کند. در اولویت‌های تعیین شده فعلی، ملاحظات اخلاقی بـه عنوان یک حیطه مستقل مطرح و هفت موضوع کلی پژوهشی را شامل شده است. در حالی که در نسخه‌های قبلی اولویت‌های تدوین شده حیطه جداگانـه‌ای برای موضوعات اخلاقی وجود نداشت.
از دیدگاه برخی از محققین علی‌رغم این کـه اولویت‌های تحقیقاتی پیشنهادهایی هستند که مشخص می‌کند چه پژوهش‌هایی مورد حمایت قرار می‌گیرند، ولی در عمل ممکن است سؤالات مهم تحقیقاتی سال‌ها بی‌پاسخ بمانند. لـذا این نکته مطرح می‌شود که آیا نیاز به تجدید نظر در مورد نحوه انجام تعیین اولویت‌ها داریم یـا خیر. این عدم تطابق می‌تواند منجر بـه ناکارآمدی تحقیقات شود، بدین معنی که اولـویـت‌ها یا نیازهای دنیای واقعی را برطرف نمی‌کنند یا موجب تکرار غیر ضروری تحقیقات قبلی می شوند. ناکافی بودن و عدم مشارکت واقعی ذینفعان و عدم دقت در اولویت‌های شناسایی‌شده، تفاوت‌ها در نحوه مستندسازی و عدم وضوح و دقیق‌نبودن اولویت‌های شناسایی‌شده از موارد مشکلات تعیین اولویت‌ها محسوب می‌شود. با توسعه فناوری‌های نوین، کمک گرفتن از هوش مصنوعی می‌تواند در تعیین اولویت‌های آتی مؤثر واقع شود (15).
از نقاط قوت این مطالعه می‌توان به اولویت‌بندی بر اساس نیازهای سازمان انتقال خون ایران و همکاری پژوهشی در سیاست‌های عملی و قابل اجرای نظام سلامت اشاره کرد. محدود بودن تعداد انجمن‌های علمی و ذینفعان بیرونی مشارکـت‌کننده از جمله نقاط ضعف این مطالعه می‌بـاشد که ممکن است منجر به تمرکز بیش از حد بر نظرات پژوهشگران و اعضای هیئت علمی مؤسسه گردد و بـاعث نادیده گرفتن نیازهای واقعی شود. همچنین در این روش احتمال اعمال سلیقه‌های فردی یا سازمانی در تعیین اولویت‌ها وجود دارد.
پیشنهادها: بررسی میزان ارتباط عناوین مصوب و اجرا شده در یک دوره زمانی چهار ساله، بررسی این نکته که سیاست‌گذاران تا چه اندازه از نتایج طرح‌های خاتمه یافته در تصمیم‌گیری‌ها استفاده کرده‌اند و همچنین بررسی میزان قـابلیت ترجمان دانش پژوهش‌های مصوب، برای مطالعه‌های آینده پیشنهاد می‌شود. در نظر گرفتن راه‌کارهایی برای مشارکت بیشتر انجمن‌های علمی و ذینفعان بیرونی برای غنی‌تر شدن اولویـت ها مفید خواهد بود. دخـالت دادن دو گروه از نمـایندگان جامعه شامل اهداکنندگان خون و بیماران مصرف‌کننده خون در مطالعه‌های اولویت‌سنجی آینده هم چنین در نظر گرفتن یـک حیطه مستقل برای پژوهش‌های مرتبط با شرایط بحرانی در سازمان انتقال خون نیز پیشنهاد می‌گردد.
نتیجه‌گیری
هیچ مجموعه آموزشی و پژوهشی قادر به تأمین منابع انسانی، مالی و تجهیزاتی لازم برای انجام همه ایـده‌های پژوهشی نیست و اولویت‌گذاری یکی از مهم‌ترین نیازهای هر مجموعه است. فرآیند اولویـت‌گذاری فرآیندی لازم و مستمر است. در این پروژه، اولویت‌گذاری‌های پژوهشی مجموعه طب انتقال خون با مشارکت بسیاری از ذینفعان، بر اساس مدل توصیه شده سازمان جهانی بهداشت انجام شد. امید است ارائه اولویت‌های پژوهشی ارائه شده به عنوان ابزاری برای هدایت طرح‌های پیشنهادی به سوی اولویت‌ها به عنوان یک ابزار، در جهت استفاده بهینه از منابع محـدود مالی بهره‌برداری شود و همچنین بتواند در بهبود فرآیندهای ارزشیابی مراکز تحقیقاتی مانند کسب امتیاز هر چه بیشتر در برنامه‌هایی مانند بهبود وضعیت ترجمان دانش، شاخص‌های علم‌سنجی، رؤیت‌پذیری مقالات در سطح بین‌المللی و پژوهش‌های اثرگذار مؤثر واقع شود.
حمایت مالی
مطالعه فوق با حمایت مالی موسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون انجام شده است.
ملاحظات اخلاقی
مطالعه حاضر دارای کد اخلاق IR.TMI.REC.1400.020
از کمیته اخلاق مؤسسه عالــی آموزشـی و پژوهشـی طـب
انتقال خون تهران، ایران است.
عدم تعارض منافع
نویسندگان اظهار می‌کنند هیچ‌گونه تعارض منافعی در این مطالعه وجود نداشته است.
نقش نویسندگان
دکتر امیر تیمورپور: طراحـی مطالعـه، انجام تجزیه و تحلیل آماری، نگـارش و ویرایش متن
دکتر غریب کریمی: طراحـی مطالعـه، آماده‌سازی جداول آماری و تهیه متن مرتبط با آن‌ها، نگـارش و ویراش متن
دکتر صدیقه امینی کافی آباد: مشاوره در طراحی و اجرای مطالعه، ویرایش مقاله
دکتر مهتاب مقصودلو: مشاوره در طراحی و اجرای مطالعه، تجزیه و تحلیل آمار و نتایج، ویرایش مقاله
دکتر ویـدا وفاییان: جمع‌آوری و راستی‌آزمایی داده‌ها و ویرایش متن
مریم مختاری: همکاری در اجرای مطالعه، آماده‌سازی جداول آماری، راستی‌آزمایی داده‌ها و ویرایش متن
محدثـه رستگار: آماده‌سازی جداول آماری و تهیه متن مرتبط با آن‌ها و ویرایش جداول
ناهید امینی‌پور: کمک در جمع‌آوری داده‌ها و ویرایش مقاله
تشکر و قدردانی
این مقاله حاصل از یک طرح پژوهشی به شماره 1239 ثبت شده در سامانه مدیریت طرح‌های پژوهشی مؤسسه است. بدین وسیله از کلیه مشارکت‌کنندگان تشکر می‌کنیم و سپاسگزاریم.
نوع مطالعه: پژوهشي |
موضوع مقاله:
انتقال خون
فهرست منابع
1. Nasser M, Crowe S. An introduction to research priority setting (RPS) for research groups in the Cochrane collaboration: Guidance sheet 1; 2018. Available from: https://methods.cochrane.org/prioritysetting/resources.
2. Grill C. Involving stakeholders in research priority setting: a scoping review. Res Involv Engagem 2021; 7(1): 75. [DOI:10.1186/s40900-021-00318-6] [PMID] []
3. Setting Research Priorities: Evidence and Evaluation Guidance Series. Sydney: NSW Health; 2023. p. 4-19. [DOI:10.17925/OHR.2023.19.2.4]
4. Ebrahimipour H, Heidari S, Doshmangir L, Esmailzade H. Research setting priority and different ways of them. jhosp 2009; 8(2): 57-64. [Article in Farsi]
5. Viergever RF, Olifson S, Ghaffar A, Terry RF. A checklist for health research priority setting: nine common themes of good practice. Health Res Policy Syst 2010; 8(1): 36. [DOI:10.1186/1478-4505-8-36] [PMID] []
6. Gammon RR, Coberly E, Dubey R, Jindal A, Nalezinski S, Varisco JL. Patient blood management--It is about transfusing blood appropriately. Annals of Blood 2022 Jun 30;7. [DOI:10.21037/aob-21-70]
7. Yadav SK, Hussein G, Liu B, Vojjala N, Warsame M, El Labban M, Rauf I, et al. A Contemporary Review of Blood Transfusion in Critically Ill Patients. Medicina 2024; 60(8): 1247. [DOI:10.3390/medicina60081247] [PMID] []
8. Martin D, Singer P. A strategy to improve priority setting in health care institutions. Health Care Anal 2003; 11: 59-68. [DOI:10.1023/A:1025338013629] [PMID]
9. Owlia P, Eftekhari MB, Forouzan AS, Bahreini F, Farahani M, Ghanei M. Health research priority setting in Iran: Introduction to a bottom up approach. J Res Med Sci 2011; 16(5): 691-8.
10. Damari B, Aghababa S. Review of setting research priorities in health care of Iran. J Sabzevar Univ Med Sci 1396; 24(6): 19-28. [Article in Farsi]
11. Karimi G, Damari B, Gharehbaghian A, Rahbari M, Vafaiyan V, Minab Salemi E. Need-assessment and research priorities-setting in IBTO Research Center. Sci J Iran Blood Transfus Organ 2005; 2(4): 123-34. [Article in Farsi]
12. Bates I, Hassall O, Mapako T. Transfusion research priorities for blood services in sub‐Saharan Africa. Br J Haematol 2017; 177(6): 855- 63. [DOI:10.1111/bjh.14577] [PMID]
13. Stanworth SJ, Brand A, Kaveri SV, Vrielink H, Greinacher A, Domanović D, et al. The EHA research roadmap: transfusion medicine. HemaSphere 2022; 6(2): e670. [DOI:10.1097/HS9.0000000000000670] [PMID] []
14. Hibbs SP, Brunskill SJ, Donald GC, Saunders HD, Murphy MF. Setting priorities for research in blood donation and transfusion: outcome of the James Lind Alliance priority‐setting partnership. Transfusion 2019; 59(2): 574-81 [DOI:10.1111/trf.15077] [PMID]
15. Garry J, Tomlinson M, Lohan M. The potential role of AI in research priority setting exercises. J Glob Health 2025; 15: 03019. [DOI:10.7189/jogh.15.03019] [PMID] []
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
