اثر تمرینات یوگا بر شاخصهای هماتولوژیک زنان کوهنورد لیلا جمشیدی1، مجید وحیدیان رضازاده2، شیلا نایبی‌فر3، محمد علی مولوی4 چکیده سابقه و هدف فعالیت ورزشی میتواند تغییرات هماتولوژیک مختلفی ایجاد کرده و بر شاخصهای خونی تأثیرگذار باشد؛ در این میان تمرینات یوگا یکی از کاربردیترین تمرینات در این زمینه میباشد. لذا پژوهش حاضر با هدف مقایسه تمرینات آسانا و پرانایاما بر شاخصهای هماتولوژیک زنان کوهنورد انجام شد. مواد و روش‌ها این تحقیق از نوع نیمه تجربی با طرح پیشآزمون و پسآزمون و دو گروه تجربی انجام شد. به همین منظور 16 کوهنورد زن سالم با دامنه سنی 20 تا 45 سال به صورت تصادفی در دو گروه تمرینات پرانایاما و آسانا تقسیم شدند. دستورالعمل تمرینی شامل 8 هفته(3 جلسه در هفته) تمرینات آسانا و پرانایاما بود. در انتهای تمرینات، شاخصهای هماتولوژیک مورد سنجش قرار گرفتند. داده‌های حاصل با استفاده از آزمون تجزیه و تحلیل کوواریانس در سطح 05/0 p< تحلیل شدند. یافته‌ها بین دو گروه تنها در شاخص تعداد گلبولهای قرمز(آسانا: 76/0±69/5، پرانایاما: 62/0 ± 86/4) تفاوت معنادار مشاهده شد به طوری که در گروه آسانا نسبت به پرانایاما افزایش داشت(015/0 p=.) در سایر شاخصها (MCH ، MCV ، MCHC ، لوکوسیت‌ها، میزان هموگلوبین و درصد هماتوکریت) تفاوت آماری معناداری مشاهده نشد. نتیجه گیری بین تمرینات آسانا و پرانایاما اختلاف چندانی در شاخصهای هماتولوژیک مشاهده نشد. احتمالاً از آن جا که تمرینات آسانا خود با ریتم تنفس و دم و بازدم همراه است، در تاثیرگذاری بر مقادیر هماتولوژیک مشابه با پرانایاما بوده است. ولی از آن جا که شدت تمرین در گروه آسانا بیشتر از گروه پرانایاما بوده است در تعداد گلبولهای قرمز برتری نسبی، نسبت به تمرینات پرانایاما مشاهده شد. کلمات کلیدی:تمرینات ورزشی، هماتولوژی، یوگا تاریخ دریافت: 08/08/1400 تاریخ پذیرش: 22/04/1401
1- کارشناس ارشد فیزیولوژی ورزش ـ دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی ـ گروه علوم ورزشی دانشگاه سیستان و بلوچستان ـ زاهدان ـ ایران 2- دکترای فیزیولوژی ورزش ـ استادیار دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی ـ گروه علوم ورزشی دانشگاه سیستان و بلوچستان ـ زاهدان ـ ایران 3- مؤلف مسئول: دکترای فیزیولوژی ورزش ـ استادیار دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی ـ گروه علوم ورزشی دانشگاه سیستان و بلوچستان ـ زاهدان ـ ایران ـ صندوق پستی: 987-98155 4- فوق تخصص خون و سرطان اطفال ـ دانشیار گروه آموزشی کودکان ـ دانشگاه علوم پزشکی هرمزگان ـ بندرعباس ـ ایران
مقدمه یوگا یک رشته ورزشی معنوی مبتنی بر علم بسیار ظریف است، که بر ایجاد هماهنگی بین ذهن و بدن متمرکز است(1). امروزه، یوگا در سراسر جهان محبوب است و به عنوان بخشی از سبک زندگی سالم انجام میشود(4-2). هیچ تعریف واحدی از یوگای مورد قبول جهانی وجود ندارد، اگر چه بهطور کلی به عنوان یک سنت باستانی توصیف میشود(6، 5). یوگا بر پنج اصل اساسی استوار است: آرام‌سازی مناسب، ورزش مناسب، تنفس مناسب، رژیم غذایی مناسب، تفکر مثبت و مراقبه. یوگا شامل روش‌های استقرار(آسانا)، کنترل نفس (پرانایاما)و مراقبه است(8، 7، 2). از این رو یوگا به عنوان یک ابزار ارتقای سلامت در جامعه به خوبی اثبات شده است که بر عملکردهای بیوشیمیایی و فیزیولوژیکی تأثیر مفیدی دارد. سلولهای خونی که به دو دسته گلبولهای قرمز و گلبولهای سفیدبا وظایف متفاوت تقسیم میشوند، از وجوهی مختلف طی فعالیت ورزشی و پس از آن مورد پژوهش قرارگرفتهاند. تعدادی از این بررسیها درصدد تعیین مقادیر استراحتی ترکیبهای خونی در افراد تمرین کرده و ورزشکار و مقایسه آنها با افراد عادی هستند(11-9). برخی از پژوهشگران نیز به دلیل نقش گلبولهای سفید خون](تک هسته‌ای(لنفوسیت و منوسیتها) و چند هسته‌ای(نوتروفیل، بازوفیل، ائوزینوفیل)[ در دستگاه ایمنی توجه تحقیقیشان را در جهت تأثیر فعالیت و تمرین بدنی معطوف کردهاند(14-12). کوهنوردی یک فعالیت مفرح و لذت‌بخش میباشد. ایران به واسطه وجود قلل منحصر به فرد مانند دماوند به عنوان دومین قله منفرد جهان که با شیـوع بسیـار بالای بیماری حـاد کوهـستان همـراه اسـت،مورد توجه ورزشکاران قرار گرفته است(15). در ارتفاعات به علت پایین بودن فشار نسبی اکسیژن محیط، احتمال وقوع هیپوکسمی بالا مـی‌رود که این امر بیـشتر در افـراد غیـر بـومی و کوهنـوردان مـشکل آفـرین است و در پی آن درصد اشباع اکسیژن خون سرخرگی کاهش مییابد و به نوبه خود باعث کاهش در اکسیژن مصرفی بیشینه و عملکرد هوازی میشود(16). ورزشکاران این رشته در صدد هستند تا با انجام تمرینات به خصوص، درصد اشباع اکسیژن خون و متغیرهای هماتولوژیک خود را بهبود بخشند. یکی از انواع تمریناتی که جدیداً مورد توجه کوهنوردان قرار گرفته است، انجام تمرینات تنفسی یوگا میباشد. مطالعه‌های گذشته اثرات مفید این نوع تمرینات را بر شاخصهای هماتولوژیک در افراد غیر ورزشکار زن و مرد نشان دادهاند(20-17). با این حال اطلاعات تحقیقی در خصوص رشته کوهنوردی و اثرات متقابل یوگا و زیر مجموعه‌های آن وجود ندارد و ساز و کار تأثیر احتمالی و یا عدم تأثیرگذاری مشخص نیست. لذا از یک طرف با توجه به عدم وجود اطلاعات علمی درخصوص مقایسه و اثرگذاری زیر گروه‌های تمرینات یوگا(آسانا و پرانایاما) بر شاخصهای هماتولوژیک و از طرف دیگر خلا تحقیقی در رشته کوهنوردی، محقق در این پژوهش در صدد یافتن پاسخ به این سؤال میباشد که آیا کدام یک از این دو زیر مجموعه تمرینات یوگا(آسانا و پرانایاما) میتواند اثرات مؤثرتری در بهبود شاخصهای هماتولوژیک کوهنوردان بر جای بگذارد و در برنامه تمرینی آنها تجویز شود؟ مواد و روش‌ها پس از طی مراحل پژوهشی تصویب طرح، محقق وارد فاز اجرایی پژوهش شد و با مراجعه به هیئت کوهنوردی شهر بندرعباس با پخش اطلاعیه از کوهنوردان برای شرکت در پژوهش دعوت به عمل آمد. معیارهای ورود به مطالعه شامل جنسیت زن، سنین 20 تا 45 سال، سلامت جسمی، سابقه کوهنورد شامل فعالیت بیش از 2 سال و با فراوانی 6 سعود در سال و عدم سابقه شرکت در رشته یوگا بوده است. معیارهای خروج از طرح شامل بارداری، ابتلا به بیماری در طول مداخله، عدم شرکت در جلسات تمرینی بیش از دو جلسه پیاپی و شرکت در رشته ورزشی دیگری در طول مطالعه بوده است. پس از هماهنگی با داوطلبین و تشریح نحوه پژوهش، 16 نفر به صورت هدفمند و داوطلبانه به عنوان نمونه انتخاب شدند و به طور تصادفی ساده با جایگزین(قرار گرفتن اسامی در گوی) در دو گروه تمرین آسانا و پرانایاما قرار گرفتند. قابل ذکر است که تمام آزمودنیهای داوطلب توسط پزشک (استاد مشاور طرح)، از لحاظ داروهای مصرفی، سلامت قلبی ـ عروقی، فشار خون و توانایی انجام تمرینات ورزشی معاینه شده و مجوز حضور آنها در تحقیق صادر شد. پس از آن، از آزمودنیها رضایت‌نامه کتبی برای حضور در تحقیق اخذ شد. اندازه‌گیری‌های دموگرافیک شامل قد، وزن، شاخص توده بدن و وضعیت قاعدگی آزمودنیها ثبت شدند. سپس روز بعد در محل آزمایشگاه به میزان 4 میلی‌لیتر خونگیری انجام شد. در روز بعد، مداخله 8 هفته‌ای تمرینات آسانا و تمرینات پرانایاما شروع شدند و نهایتاً 48 ساعت پس از آخرین جلسه تمرین در شرایط مشابه با پیش آزمون مجدداً خونگیری تکرار شد. قابل ذکر است برای این که فازهای سیکل قاعدگی بر متغیرهای مطالعه حاضر اثرگذار نباشند، از همه آزمودنیها در روز 3 تا 7 فاز فولیکولار(از شروع خونریزی) نمونه خونی گرفته شد لذا با توجه به پراکندگی دامنه قاعدگی افراد، نمونه‌گیری خون و شروع تمرینات با اختلاف 7 روز به طور میانگین، انجام شد. لازم به ذکر است مطالعه حاضر در تابستان سال 1400 انجام شد. به علاوه دستورالعمل تمرینی در هر دو گروه، تحت نظارت و آموزش محقق، مربی یوگای حرفه‌ای شهرستان بندرعباس انجام گرفت. در مطالعه حاضر از آزمودنیها خواسته شد
تغییری در برنامه روزانه غذایی خود ندهند و از مصرف هر گونه داروهای مکمل و ویتامین‌ها، آهن، زینک، فروگلوبین خودداری کنند. برای اندازهگیری قد آزمودنیها از متر نواری استفاده شد. از آزمودنیها خواسته شد که بدون کفش در مکان تعبیه شده کنار دیوار به گونهای قرار بگیرند که پاشنه پا کامل به دیوار چسبیده باشد و سر مماس با دیوار باشد و دستها کنار بدن قرار گیرد. سپس با قرار دادن خطکش فلزی در امتداد با متر نواری قرار گرفته روی دیوار، قد افراد ثبت شد. وزن آزمودنیها با استفاده از ترازوی وزن کشی TCM کشور چین با دقت ۰1/0کیلوگرم اندازهگیری شد. آزمودنیها با حداقل لباس ممکن و بدون کفش طوری روی ترازو قرار گرفتند که نگاه آنها به سمت جلو باشد. برنامه تمرینی: با توجـه بـه ایـن کـه این پژوهش در دوران همه‌گیری ویروس کرونا انجام شد لذا جهت رعایت دستورالعمل‌های بهداشتی کلیه تمرینات صبح هنگام ساعت 8-6 در فضای باز و به مدت 8 هفته(3 جلسه در هفته) مجموعاً 24 جلسه انجام گرفت.
تمرینات یوگا در این پژوهش شامل دو نوع تمرینات آسانا و پرانایاما بود. حرکات آسانا شامل سلام بر خورشید، کبرا، ملخ، ایستادن روی شانه، گاو آهن، ماهی و کشش پشت میباشد(جدول 1). تمرینات پرانایاما نیز شامل نادی شودانا، تنفس اوجایی و تنفس با صدای هیس بود(جدول 1)(21). نحوه اجرای ارزیابی آزمایشگاهی:
تغییرات حجم پلاسما (درصد)
برای بررسی متغیرهای زیست شیمیایی در پیشآزمون و پسآزمون از سیاهرگ چپ هر آزمودنی در وضعیت نشسته و به دنبال پنج دقیقه استراحت به میزان 4 میلی‌لیتر خون، 24 ساعت پیش از شروع تمرینات و 48 ساعت پس از آخرین جلسه تمرینات گرفته شد و همان روز از روش آزمایشگاهی توسط دستگاه سیس‌مکسkx21 برای اندازهگیری هماتوکریت، هموگلوبین، MCH ، MCHC ، MCV و برای شمارش گلبولهای قرمز و سفید مورد استفاده قرار گرفت. به علاوه برای محاسبه تغییرات حجم پلاسما از فرمول دیل و کاستیل استفاده شد(22):
[(Hb1/Hb2)×((100-HCT2)/ (100-HCT1))-1]×100
= روش تجزیه و تحلیل اطلاعات: برای بررسی و تجزیه و تحلیل آماری اطلاعات از
18SPSS در دو بخش آمار توصیفی و استنباطی استفاده شد؛ برای آنالیز داده ها، تعیین شاخص های مرکزی )میانگین) و شاخص های پراکندگی (انحراف معیار و واریانس) و رسم جداول از آمار توصیفی و جهت تعیین نرمال بودن داده ها از آزمون شاپیروویلک و برای مقایسه بین گروه های پژوهش از آزمون تجزیه و تحلیل کواریانس استفاده شد و مقایسه درون گروهی با کمک آزمون تی زوجی صورت گرفت. یافته‌ها جدول زیر شامل اطلاعات توصیفی مربوط به سن، قد، وزن و شاخص توده بدن میباشد(جدول 2).
اطلاعات توصیفی و مقایسه‌های بین گروهی با استفاده از آزمون تجزیه و تحلیل کواریانس مربوط به شاخصهای پژوهش در جدول ارائه شده است(جدول 3). تغییرات درون گروهی شاخصها با استفـاده از آزمـون T زوجی مقایسه شد. در گروه آسانا مقادیر RBC و MCHC افزایـش معنادار داشته است و در سایر گروه‌ها تفاوتی مشاهده نشده است(جدول 4). بحث هدف مطالعه حاضر مقایسه اثر دو نوع تمرین آسانا و پرانایامـا بر شاخصهای هماتولوژی در زنان کوهنورد بود. نتایج نشان داد که تنها در شاخص RBC بین دو گروه آسانا و پرانایاما تفاوت معنادار وجود دارد و بر اساس میانگین‌های گزارش شده در شاخص RBC ، گروه آسانا افزایش بیشتری را نشان دادهاند؛ ولی در سایر شاخصها یعنی درصد هماتوکریت، غلظت هموگلوبین، لکوسیتها و برخی از شاخصهای اریتروسیت یعنی MCH و MCV و MCHC تفاوت معناداری بین دو گروه مشاهده نشد. مطالعاتی در همین زمینه نتایج همسو و ناهمسو را گزارش کردهاند(19-17). سلیمی و همکاران(1396) نشان دادند که 12 هفته تمرین یوگا بر Hct و Hb زنان غیر ورزشکار تأثیر معناداری داشت ولی این تمرینات نتوانست بر WBC و RBC تأثیر معناداری داشته باشد. لذا از جهت عدم تغییر معنادار WBC همراستا با نتایج حاضر و از نظر تغییر معنادار درصد هماتوکریت، هموگلوبین متناقض میباشد. بنرجی و همکاران(2019) نیز در پژوهشی با هدف بررسی تأثیر تمرین یوگا بر پارامترهای خونشناسی بر روی سی و پنج فرد سالم بین گروه سنی 18 تا 45 سال نشان دادند که افزایش میزان هموگلوبین مشاهده شد(19). با این حال، اگر چه شمارش WBC بهبودی را نشان داد، اما از نظر آماری اختلاف معنادار نبود. این مطالعه نیز از جهت افزایش میزان هموگلوبین متناقض با پژوهش حاضر و از نظر عدم اختلاف معنادار در شاخص WBC همراستا با مطالعه ما میباشد. کارانکوئه و همکاران(2012) نیز در پژوهشی با هدف تعدیل شاخصهای هماتولوژیک در تمرین‌کنندگان منظم یوگا نشان دادند که گروه تمرین سطح هموگلوبین بالاتر و میزان رسوب گلبول قرمز و میزان آلبومین پایینتر را نشان دادند که نتایج آن با پژوهش حاضر متناقض میباشد(20). کارپور و همکاران(2012) نیز در پژوهشی نشان دادند که شش هفته یوگاسانا بر 34 داوطلب(15 مرد و 19 زن) از انستیتوی آموزش یوگا سبب تغییر معنادار MCHC ، MCV، Hb شد ولی تعداد RBC از نظر آماری معنادار نبود که با نتایج مطالعه حاضر همسو نمیباشد. یـک مطالعـه افزایـش معنادار مقادیر RBC ، WBC و پلاکت ها را در افراد جوان غیر ورزشکار به دنبال 6 هفته(6 روز در هفته) تمرینات یـوگاسانا گـزارش کـرد(23). افزایـش ظاهــری غلظـــت گلبولهای قرمز خون به دلیل بسیج پلاسما از خون به مایع بافت است. علاوه بر این، تمرینات آساناهای یوگیک و پرانایاما مقدار اکسیژن‌رسانی بیشتری ایجاد میکنند و سبب میشود گلبولهای قرمز که در طحال ذخیره هستند به گردش در آیند. آسانا و ورزش هم‌چنین باعث افزایش رنگدانه میوگلوبین میشود که برای تأمین مقدار اکسیژن مفید است. هم‌چنین باید گفت که آسانا و پرانایاما انواع استرس بدن را به حداقل می‌رسانند. ولی نتایج پژوهش نشان داد که در برخی از فاکتورهای اریتروسیتها یعنی MCH و MCHC تفاوت معناداری بین دو گروه مشاهده نشد(18). این یافته میتواند تا حدی اثر محافظت‌کننده قلب در تمرینات یوگا را توضیح دهد که با تأمین گلبولهای قرمز غنی از هموگلوبین بدون اصلاح درصد گلبولهای قرمز در حجم کل خون و در نتیجه افزایش ویسکوزیته خون یک عامل مهم خطر قلبی ـ عروقی است که اکسیژن رسانی سلول را بهبود میبخشد. هم‌چنین باید گفت که تعداد لکوسیتها فقط در صورت وجود استرس و آلرژی افزایش مییابد اما تمرینات یوگا باعث کاهش تعداد کل لکوسیتها میشود که نشان‌دهنده ضد استرس و آلرژی بودن این رشته ورزشی است (18). در پژوهش حاضر تعداد لکوسیتها در گروه پرانایاما نسبت به گروه آسانا کمتر بود ولی تفاوت معناداری بین آنها مشاهده نشد. شاید بتوان در تبیین عدم تفاوت معناداری بین دو گروه گفت که کوهنورد بودن آزمودنیها و آمادگی تنفسی آنها دلیلی بر عدم تفاوت معنادار بین دو گروه باشد و نیاز به تمرینات طولانی مدت‌تر و با شدتهای بیشتر برای این افراد باید مدنظر قرار گیرد. در مورد علت افزایش تعداد گلبولهای قرمز، پس از فعالیت، نظراتی متفاوت وجود دارد. غالب محققان معتقدند که به دنبال هیجان و تمرین بدنی، فعالیت اعصاب سمپاتیک و میزان کاتکولامینهای پلاسما افزایش یافته، به انقباض طحال منجر میشود. این امر سبب خواهد شد که گلبولهای قرمز ذخیره شده در طحال وارد گردش خون شده، بر تعداد آنها افزوده گردد(19). شاخص MCH بیانگر متوسط هموگلوبین گلبولی است که در این مطالعه تغییر معناداری را نشان نداده است و این میتواند به دلیل عدم افزایشهموگلوبین باشد.نتایج متفاوت حاصل از پژوهش حاضر در مقایسه با نتایج پژوهش‌های پیشین احتمالاً ریشه در یکسان نبودن نحوه اجرای تمرینات، سطح آمادگی جسمانی اولیه شرکت‌کنندگان و اختلافات سنی دارد. در بررسی شاخصهای هماتولوژیکی باید دانست که عوامل محیطی اثرات غیر قابل انکاری بر یافته‌های ورزشی دارند(24). توصیه میشود با توجه به ماهیت ورزش مورد نظر جهت توسعه عوامل هماتولوژی و با توجه به این که کوهنوردان از سطح آمادگی تقریباً خوبی برخوردار هستند، از روش‌های تمرینی با شدت بالاتر و تکرار چرخه‌‌های بیشتر و مدت زمان طولانی‌تر استفاده گردد. برای کسب این منظور می‌توان از سبک‌های فعال‌تر یوگا که با شدت بالاتر تمرین انجام میشود مانند سبک‌های آشتانگا یوگا و وینیاسا استفاده گردد. به علاوه، لازم به ذکر است برای بهره‌مندی بیشتر از تمرینات یوگا و پرانایاما، با توجه به این که تمریتات یوگا با ریتم تقریباً کند و همراه با تنفس میباشد، مدت زمان‌های طولانی‌تر از 8 هفته به کار گرفته شود تا بتوان با هماهنگی بیشتر از آساناها همراه با تنفس، فواید بیشتری از تمرینات یوگا برای زنان کوهنورد حاصل گردد. در انتها توصیه میشود به دلیل عدم دسترسی به مطالعه‌های مشابه بر متغیرهای هماتولوژی کوهنوردان، نتایج حاصله از این مطالعه با انجام مطالعه‌های بیشتر تایید گردد. خون بافت بسیار حیاتی در هموستاز بدن است و در انتقال گازهای خونی برای بهبود ظرفیت هوازی کوهنوردان ضروری میباشد لذا پیشنهاد می‌گردد در مطالعه‌های آتی، تغییر در انواع آساناها و سبک‌های فعال‌تر یوگا جهت کسب اطلاعات دقیق‌تر انجام گردد. حجم کم نمونه‌های مطالعه و عدم کنترل دقیق تغذیه آزمودنیها، عدم کنترل هورمون‌های موثر بر حجم پلاسما(رنین-آنژیوتانسیون-آلدسترون) و هم‌چنین عدم حضور گروه کنترل کوهنورد در مطالعه حاضر از جمله محدودیت‌های تحقیق بود. نتیجه‌گیری نتایج پژوهش نشان داد که تمرینات آسانا سبب تفاوت معنادار در مقادیر گلبولهای قرمز نسبت به تمرینات پرانایاما شده است در حالی که بر سایر شاخصهای هماتولوژیک تأثیر معناداری نداشته است. در تبیین نتایج پژوهش حاضر باید گفت که شواهد علمی مستند نشان می‌دهد که یوگا دارای پتانسیل ارتقا، پیشگیری و هم چنین درمانی است و میتواند به عنوان نوعی شیوه زندگی مؤثر مد نظر باشد. بیش از 5000 سال از قدمت یوگا میگذرد و میلیون‌ها نفر در سراسر دنیا از مزایا و فواید یوگا بهره می‌برند. یوگا هم بر حرکات فیزیکی تمرکز دارد و هم روش تنفس که یکی از روش‌های مدیتیشن است. تشکر و قدردانی این مقاله حاصل کار پایان نامه کارشناسی ارشد رشته فیزیولوژی ورزش در دانشگاه سیستان و بلوچستان با کد اخلاق IR.SSRI.REC.1401.1713 میباشد. از هیئت کوهنوردی شهرستان بندرعباس که در انجام این مطالعه همکاری نموده‌اند قدردانی به عمل می‌آید.
Jamshidi L, Vahidiasn-Rezazadeh M, Nayebifar S, Molavi M. Effect of Yoga trainings on hematological indices in female climbers. Sci J Iran Blood Transfus Organ 2022; 19 (3) :234-242 URL: http://bloodjournal.ir/article-1-1428-fa.html
جمشیدی لیلا، وحیدیان رضازاده مجید، نایبی فر شیلا، مولوی محمد علی. اثر تمرینات یوگا بر شاخصهای هماتولوژیک زنان کوهنورد. فصلنامه پژوهشی خون. 1401; 19 (3) :234-242
