جلد 10، شماره 3 - ( پاييز 1392 )
جلد 10 شماره 3 صفحات 281-267 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Shaiegan M, Abolghasemi H, Yari F, Paridar M, Maghsudlu M, Amini Kafiabad S, et al . Comparison of Human Leukocyte Antigen Frequency in Iranian unrelated Stem cell donors during 2011-2012. Sci J Iran Blood Transfus Organ 2013; 10 (3) :267-281
URL: http://bloodjournal.ir/article-1-796-fa.html
URL: http://bloodjournal.ir/article-1-796-fa.html
شایگان مژگان، ابوالقاسمی حسن، یاری فاطمه، پریدار مصطفی، مقصودلو مهتاب، امینی کافی‌آباد صدیقه، و همکاران. و همکاران. و همکاران. و همکاران.. مقایسه فراوانی آنتی‌ژن‌های سازگاری بافتی در اهداکنندگان ایرانی سلول‌های بنیادی خونساز به غیر خویشاوند طی سال 1390 تا 1391. فصلنامه پژوهشی خون. 1392; 10 (3) :267-281
مژگان شایگان* 
، حسن ابوالقاسمی ، فاطمه یاری ، مصطفی پریدار ، مهتاب مقصودلو ، صدیقه امینی کافی‌آباد ، شیدا کاشانی ، آناهیتا حیدری ، احمد قره‌باغیان ، فاطمه صباغی ، مریم سبحانی ، مریم امانی ، مریم‌السادات طاهری ، محسن پاک‌نژاد
، حسن ابوالقاسمی ، فاطمه یاری ، مصطفی پریدار ، مهتاب مقصودلو ، صدیقه امینی کافی‌آباد ، شیدا کاشانی ، آناهیتا حیدری ، احمد قره‌باغیان ، فاطمه صباغی ، مریم سبحانی ، مریم امانی ، مریم‌السادات طاهری ، محسن پاک‌نژاد
دانشیار مرکز تحقیقات انتقال خون ـ مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون
متن کامل [PDF 441 kb]
(2391 دریافت)
| چکیده (HTML) (9991 مشاهده)
مقدمه
بررسی آنتی‌ژن‌های سازگاری نسجی اصلی(Major Histocompatibility Antigens= MHC) کلاس یک و دو در گروه های مختلف در ایران انجام شده است اما در همه این مطالعه‌ها یا MHC-I و یا MHC-II آن هم بر روی تعداد محدودتری از افراد بزرگسال بررسی شده و هیچ کدام به بررسی هر دو نوع آنتی‌ژن نپرداخته‌اند(11-1). با توجه به تاسیس مرکز پذیرش اهداکنندگان سلول‌های بنیادی(مرکز سپاس) در سال 1387 در سازمان انتقال خون ایران، بر آن شدیم وفور آنتی‌ژن‌های سازگاری نسجی اصلی I وII در تعداد بیشتری از افراد داوطلب اهدای سلول‌های بنیادی به غیر خویشاوند عضو مرکز پذیره‌نویسی سازمان با قومیت‌های متفاوت را گزارش نماییم. MHC یا آنتی‌ژن‌های گلبول‌های سفید انسانی(Human Leukocyte Antigen)، از پلی‌مرفیک‌ترین(دارای اشکال مختلف یک ژن) سیستم‌های ژنتیکی هستند و دارای سه گروه اصلی و هم چنین برخی آنتی‌ژن‌های مشابه با این مولکول‌ها می‌باشند که دو گروه اصلی زیر، نقش‌های شناخته‌شده‌تری دارند:
HLA Class I شامل: HLA-C ، HLA-B ، HLA-A و HLA Class II شامل: HLA-DQ، HLA-DP ، HLA-DR . هر یک از این آنتی‌ژن‌ها دارای اشکال ژنی متفاوتی در بین جمعیت‌های مختلف می‌باشند. ژن‌های این سیستم هم قدرت هستند و هر فرد دارای دو هاپلوتیپ پدری و مادری است که هریک سه ژن از کلاس یک و سه ژن از کلاس دو را حمل می‌کنند. لذا هر فرد حداقل شش آنتی‌ژن از کلاس یک و شش آنتی‌ژن از کلاس دو دارد: (دو نوع از هر یک از آنتی‌ژن‌های HLA-A , HLA-B , HLA-C , HLA-DR , HLA-DP و HLA-DQ)(12). ژن‌های HLA به صورت هاپلوتیپ‌های اجدادی(ancestral) که به صورت قابل ملاحظه‌ای در بین نژادها متفاوت‌اند, به ارث می‌رسند. مطالعه‌های گسترده در جمعیت جهانی نشان داده‌اند که هاپلوتیپ‌های عمومی بین جمعیت نواحی جغرافیایی مختلف مشترک هستند(2). آنتی‌ژن‌های سازگاری بافتی در موارد: پیوند عضو(به منظور جلوگیری از پس زدن پیوند) و بـررسی وفـور برخـی بیماری‌هـا(حدود 500 بیماری با حضـور بعضـی از ایـن آنتی‌ژن‌ها در افراد ارتباط دارند لذا
در بررسی بیماری‌ها حایز اهمیت هستند(15-13). در بررسی ارتباط ژنتیکی بین جمعیت‌ها, پلی‌مورفیسم شدید HLA بعضاً به عنوان ابزار ارزشمندی برای مطالعه‌های انسان‌شناسی به کار گرفته شده و داشتن اطلاعاتی در مورد آلل‌های HLA و وفور هاپلوتایپی در قومیت‌های مختلف برای بررسی ژنتیکی، ارتباط بین جمعیت‌ها در پزشکی قانونی و در توسعه و کاربرد واکسن‌ها مفید می‌باشد(14، 13، 5، 4). اطلاع از داده‌های HLA به ویژه در سطح گروه‌های قومی مشخص (ethnic group)، به علت تفاوت در فراوانی HLAدر بین جمعیت‌های مختلف, مهم است(1). هاپلوتیپ‌ها بین جمعیت در نقطه جغرافیایی معینی مشترک به نظر می‌رسند. به عبارت ساده‌تر برخی آلل‌های خاص بین یک نژاد یا قومیت وفور بیشتری دارند. شباهت این عوامل بین دهنده و گیرنده پیوند سلول‌های بنیادی خونساز, از عوارض پیوند (نظیر بیماری پیوند علیه میزبان) می‌کاهد و شانس بقای پیوند را نیز افزایش می‌دهد(13).
مردم ایران, اروپا و هند تحت عنوان اقوام هندو اروپایی شناخته می‌شوند که نیاکان مشترک آن‌ها در نواحی مرکزی و جنوبی روسیه زندگی می‌کردند. حدود 2000 سال قبل از میلاد مسیح(ع)، گروهی از آنان به نواحی جنوبی‌تر مهاجرت کرده و اقوام پروتو- ایرانی را به وجود آوردند که بعدها نیای ایرانیان نوین شناخته شدند. به دلایل مختلف در طول تاریخ، ایرانیان با سایر اقوام اختلاط یافتند برای مثال: 1- طی جنگ‌ها و حملات به ایران با یونانی‌ها در لشکر کشی اسکندر(BC 334-331 ), با اعراب(در قرن هفتم میلادی), با ترک‌ها(در قرن دهم میلادی), با مغول‌ها(در قرن 13 تا 15 میلادی)(15، 1). 2- موقعیت جغرافیایی: به علت قرار گرفتن بر سر راه جاده ابریشم, اقوام گوناگونی در ایران اقامت گزیده‌اند، لذا جمعیت کشور اختلاطی از ساکنین اقوام مختلف و کشورهای هم جوار می‌باشد(15). ایران اگر چه کشوری با اکثریت فارسی زبان می‌باشد اما اقلیت‌های قومی مختلفی را در خود جای داده است. نظیر: ترک‌ها, عرب‌ها, لرها, بلوچ‌ها, ترکمن‌ها (16، 15). در جامعه‌شناسی، اصطلاح قومیت عمدتاً استفاده کاربـردی دارد و بـرداشت‌های متفاوتـی از آن ارایـه شـده
است. در این میان تعریف آنتونی اسمیت دارای کاربرد مهمی می‌باشد «قوم عبارت از یک جمعیت انسانی مشخص با یک افسانه اجداد مشترک، خاطرات مشترک، عناصر فرهنگی در پیوند با یک سرزمین تاریخی یا وطن و میزانی از حس منافع و مسؤولیت است»(16). این تعریف عناصر محوری هویت نظیر اعتقاد, آگاهی و فرهنگ مشترک را واجد است. بخش اعظم ملت ایران فارس هستند. از نتایج سرشماری سال ۱۳۷۵ درباره ترکیب قومی ملت ایران این برآوردها حاصل می‌شود: جمعیت فارس‌ها حدود ۷۳% الی ۷۵% جمعیت ایران است. آمار سرشماری سال ۱۳۷۵ نشان می‌دهد که ۸۲% الی۸۳% مردم فارسی صحبت می‌کنند و ۸۶/۲% از آن‌ها فقط فارسی را می‌فهمند. بدیهی است که چون زبان رسمی کشور فارسی است، بخشی از فارسی‌زبانان از اقوام و دارندگان لهجه‌های دیگر باشند. پس از فارس‌ها، قوم آذری فراوانی بیشتری دارد. جمعیت آذری‌ها حدود ۱۵% الی۱۷% و جمعیت ترکمن‌ها حدود ۲/۱% جمعیت ایران است. حدود ۵/۳%-۵% از جمعیت به سومین گروه قومی، یعنی کردهای سنی و شیعه غرب کشور اختصاص دارد. پس از آن‌ها به ترتیب قوم عرب در جنوب غربی کشور با حدود ۳% و قوم بلوچ در جنوب شرقی کشور با حدود ۲% از کل جمعیت قرار دارند. درباره کمیت و نسبت اقوام ایرانی آمار مشخصی وجود ندارد، بنابراین آمار و ارقام بیان شده در منابع مختلف عمدتاً جنبه تخمین و برآورد دارند و نمی‌توان به طور قاطع آن‌ها را پذیرفت(17)(در جداول نتایج سرشماری مرکز آمار ایران سال 85 و 90، جداول قومیتی ارایه نشده بودند لذا به ترکیب قومیتی قید شده در سال 75 اشاره گردید).
سابقه ایجاد مراکز پذیره‌نویسی برای جلب اهداکنندگان سلول‌های بنیادی خونساز، به اوایل دهه 70 و 80 میلادی و تاسیس مرکز آنتونی نولان در انگلستان و مرکز ملی اهداکنندگان در ایالات متحده آمریکا(NMDP) بر می‌گردد(18).
پس از تشکیل مرکز ملی NMDP در ایالات متحده آمریکا در سال ۱٩٨6 ، در سایر کشورها نیز چنین تشکیلاتی تاسیس شده و با همکاری یکدیگر مجمع جهانی اهدای مغز استخوان را ایجاد کرده‌اند(BMDW = Bone Marrow Donor World Wild). مجمع جهانی اهداکنندگان مغز استخوان یا سلول‌های بنیادی خونساز تلاشی مستمر برای جمع‌آوری سلول‌های بنیادی و تعیینHLA افراد داوطلب و یا واحدهای خون بند ناف دارد و مسؤول هماهنگی توزیع و انتشار جهانی آن‌ها می‌باشد.
در کشور ما سه بانک خون بند ناف در مرکز رویان, بیمارستان دکتر شریعتی و سازمان انتقال خون ایران وجود دارد(19). دو مرکز پذیرش برای جذب داوطلبان بالغ اهدای سلول‌های بنیادی خونساز در سازمان انتقال خون ایران با حمایت معاونت پژوهشی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و ستاد توسعه تحقیقات سلول‌های بنیادی کشور از اسفند 1387 و یک مرکز از اردیبهشت 1388 در مرکز تحقیقات هماتولوژی و انکولوژی بیمارستان دکتر شریعتی با حمایت دانشگاه علوم پزشکی تهران که اکنون عضو مجمع جهانی اهداکنندگان مغز استخوان است, آغاز به کار نموده‌اند(20). با ایجاد مرکز پذیره‌نویسی برای داوطلبان اهدای سلول‌های بنیادی خونساز به غیر خویشاوند در کشور و تعیین HLA آن‌ها و ثبت اطلاعات این افراد، انتظار می‌رود شانس یافتن اهداکننده مناسب از HLA بیشتر شود و می‌توان اهداکنندگان را برای پیوند سلول‌های بنیادی خونساز به بیماران نیازمند فاقد اهداکننده خویشاوند معرفی نمود.
در سال 1998 HLA-A/ B/ DR/ DQ بـه روش PCR-SSP low Resolution برای 1794 اهداکننده خون عضو مرکز رجیستری ولز بررسی شدند. 18 آلل HLA-A ، 34 آلل HLA-B و 15 آلل HLA-DRB1 یافت شدند. فراوان‌ترین آلل‌ها HLA-A2 ,HLA-B44 و HLA-DR4 گزارش شدند(21). در سال 2005, HLA-B/C/DRB1 به روشPCR-SSP در 91 نفر از پارسیان ساکن پاکستان بررسی شد. این افراد از اخلاف زرتشتیان ایرانی هستند که در حمله اعراب به ایران(900AD) ابتدا به هند و سپس به کراچی مهاجرت کردند. یافته‌های این تحقیق نشان دادند که آنتی‌ژن‌هایHLA-B*35 (9/15%) وHLA-DRB1*11 (23%) بیشترین وفور را دارند. 21 آلل HLA-B و 12 آلل HLA-DRB1 یافت شدند. بین این گروه با سایر اقوام پاکستان تفاوت وجود داشت(22). در سال 2006 ، طی بررسی پلی‌مورفیسم آنتی‌ژن‌های HLA بر روی 539 نفر از 6 قومیت پاکستان به طور کلی 18 آلل HLA-A , 31 آلل HLA-B و 16 آلل 1HLA-DRB یافت شدند(23).
در سال 2007 وفور هاپلوتیپی HLA-A/B/DRB1 در بیش از 26000 نفر از اعضای بانک اهداکنندگان سلول های بنیادی در چین بررسی شدند. در آن ها نیز 21 آلل HLA-A , 45 آلل HLA-B و 14 آللHLA-DRB یافت شدند(24). در سال 2007 گزارشی در مورد بررسی HLA-A/B/DRB1 بر روی 1259743 از داوطلبان عضو مرکز ملی اهداکنندگان مغر استخوان در امریکا (NMDP = National Marrow Donor Program ) فاقد اطلاعاتی در مورد قومیت آن‌ها و حدود 507 و 228 نفر با قومیت مشخص به روش‌های مختلف سرولوژی و مولکولی منتشر شد. این افراد در بازه زمانی 1993 تا 2004 ، به عضویت آن مرکز درآمده بودند. این مرکز از سال 1986 آغاز به کار نموده است. در آن‌ها نیز 21 آلل HLA-A , 42 آلل HLA-B و 250 آللHLA-DRB1 یافت شدند(13).
در سال 2011 در امریکا، HLA-A/B/DRB1 مربوط به 499 فرد غیر خویشاوند(195 آفریقایی - آمریکایی, 170 امریکایی- اروپایی و 134 اسپانیایی تبار) به روش PCR-SSP بررسی شدند. 19 آلل HLA-A در آفریقایی‌ها، آمریکایی‌ها و اسپانیایی‌ها و 18 آلل HLA-A در امریکایی- اروپایی تبارها یافت شد(25).
با توجه به عدم وجود گزارش از وفور آلل‌های HLA-A اعضای مرکز سپاس, اولین گزارش وفور این آنتی‌ژن‌ها در بین آن‌ها ارایه می‌شود.
مواد و روش‌ها
مطالعه حاضر از نوع توصیفی بود. نمونه‌گیری تصادفی از افراد در محدوده سنی 18 الی 50 سال با سابقه قبلی حداقل یک بار اهدای خون از 1383 به بعد انجام گرفت. در برآورد تعداد نمونه مقرر شد در این مطالعه حداقل 1500 فرد وارد مطالعه شوند. پس از اطلاع‌رسانی, جذب, آموزش, معاینه افراد, تکمیل فرم‌ها و ثبت اطلاعات در برنامه رایانه‌ای سپاس توسط پزشکان مشاوره‌دهنده در مرکز سپاس در مرکز انتقال خون خیابان وصال و در ستاد مرکزی سازمان انتقال خون ایران, 2 نمونه خون 4 میلی‌لیتر در لوله‌های درب بنفش از کیسه اکسسوری در هنگام اهدای خون کامل و یا پلاکت دریافت و به آزمایشگاه منتقل شدند. سن، جنسیت، قومیت، تحصیلات، روش‌های آشنایی با مرکز سپاس پرسیده و در برنامه ثبت گردیدند. پس از دریافت نمونه‌ها در بخش ایمونوژنتیک مراحل زیر انجام شده‌اند: استخراجDNA به روش Salting out (با کیت محصول کیاژن), نگهداری DNA استخراج شده در دمای ºC20- تا زمان انجام آزمایش تعیین HLA , مجاورت DNA استخراج شده با Master mix (مخلوط نوکلئوتیدها/بافر/آنزیم TAQ- polymerase/یون‌های سدیم و کلسیم), سپس طبق دستورالعمل کیت‌های مربوطه مصرفی(Olerup SSP HLA-A-B-DR Combi Tray) در داخل پلیت آماده حاوی آغازگرهای مربوط بهHLA-A , HLA-B , HLA-DRB1 و قراردادن در ترمال سایکلر به مدت زمان و چرخه‌های لازم, قرار دادن نمونه تقویت شده بر روی ژل آگاروز 5/2%, رنگ‌آمیزی با اتیدیوم برماید، مشاهده باندهای ایجاد شده و تفسیر نتیجه تعیین HLA و سپس وارد کردن اطلاعات تعیین HLA در صفحات مربوطه در نرم‌افزار سپاس انجام شدند. پس از نتایج تعیین HLA افراد خروجی Excel اطلاعات مربوطه دریافت و داده‌ها جهت مشاهده فراوانی‌ها, به برنامه 16 SPSS منتقل شدند. فاصله اطمینان 95% از وفور به دست آمده تعیین شد. جهت مقایسه وفور آلل‌ها در جمعیت‌های مختلف از آزمون Z (در گروه‌های مستقل) و آزمون χ2 استفاده شد.
رعایت نکات اخلاقی: محرمانه ماندن اطلاعات دریافت شده و دریافت فرم رضایت‌نامه تایید شده توسط افراد در زمان ثبت نام مبنی بر استفاده از نمونه و اطلاعات مربوطه بدون ذکر نام در فعالیت‌های پژوهشی مصوب شورای پژوهش سازمان انجام پذیرفته است.
یافته‌ها
بـه طور کلی اطلاعات 1513 نفر در این مطالعه بررسی
شدنـد. 47 نفـر(1/3%) زن و 1466 نفـر(9/96%) مــرد در
محدوده سنی 19 الی 52 سال با یک بار سابقه قبلی اهدای خون یا فرآورده‌های خونی(نظیر پلاکت) وارد این مطالعه شدند. 153نفر(11/10%) در محدوده سنی 25- 18 سال, 725 نفر(98/47%) در محدوده سنی 35- 26 سال, 507 نفر (51/33%) در محدوده سنی 45- 36 سال و 128نفر(4/8%) در محدوده سنی 46 تا کمتر از 52 سال بودند.
وفور قومیتی به شرح زیر بود: 955 نفر(12/63%) فارس, 303 نفر(02/20%) آذری, 65 نفر (3/4%) گیلک, 61 نفر(03/4%) کرد,51 نفر(37/3%) لر و 38 نفر(51/2%) مازنـی بودنـد. 40 نفـر(64/2%) از افـراد بــا قـومیت‌هـای عـرب/ تالشـی/ ارمنـی/ترکمـن و یا افرادی با والدین فـارس/آذری, فـارس/ مازنی, آذری/رشتی, آذری/کرد, با قومیت ترک غیر آذری و یا ارمنی بودند و به علت آن که فراوانی هر گروه کمتر از 30 بود, در بررسی قومیتی، مورد آنالیز آماری قرار نگرفتند. 85/57% افراد دارای تحصیلات کاردانی/ دیپلم/ سیکل و 15/42% افراد دارای تحصیلات لیسانس و بالاتر بودند. 3/79% از افراد طی روند اهدای خون با مرکز سپاس آشنا شده و پس از مشاوره با پزشک تمایل به عضویت در مرکز داشتند. 7/20% افراد نیز از طریق اینترنت و وبگاه مرکز سپاس, پوسترها و نشریات سازمان انتقال خون, جراید عمومی و یا مطالعه بروشور مرکز سپاس با خدمات این مرکز آشنا شده بودند. به طور کلی تعداد 21 آلل HLA-A , 31 آلل HLA-B و 13 آلل HLA-DRB1 در جمعیت مورد مطالعه مشاهده شدند. بیشترین وفور آنتی‌ژنHLA-A به ترتیب مربوط به آنتی‌ژن‌های زیر بود:
HLA-A*03>HLA-A*24> <HLA-A*13< HLA-A*02 HLA-A*11 و کمترین وفور به ترتیب مربوط به HLA-A*13 و HLA-A*74 بود.
بیشتـرین وفـور آنتـی‌ژن‌هایHLA-B به ترتیب مربوط بهHLA-B*35 و کمترین وفور مربوط بهHLA-B*54 و HLA-B*81 بودند. بیشترین وفور آنتی‌ژن‌هایHLA-DRB1 مربوط به HLA- DRB1*11 و کمترین وفور مربوط به HLA- DRB1*12 بودند(جداول 1 و 2).
برای 233 (4/15%) نفر از افراد مورد بررسی, فقط یکی از آلل‌های HLA - DRB1 تعیین شد. از این تعداد، بیشترین
فراوانی(89 مورد) مربوط به آنتی‌ژن HLA-DRB1*11 بود. برای 180 نفر(84/14%) یکی از آلل‌های HLA-B تعیین شد. از این تعداد بیشترین فراوانی‌ها مربوط به آنتی‌ژنHLA-B*35 (81 مورد) وHLA-B*51 )34 مورد) بودند. برای 214 نفر(14/14%) فقط یکی از آلل‌هایHLA-A تعیین شد. از این تعداد بیشترین فراوانی‌ها مربوط به آنتی‌ژنHLA-A*02 (54 مورد) و HLA-A *03 (39 مورد)، HLA-A*24 (37 مورد) بود. بررسی هموزیگوسیتی با معادله هاردی ـ وینبرگ(HWE )، اختلاف از میزان قابل انتظار هموزیگوسیتی را نشان می‌دهد(05/0 p<). کیت‌های مصرفی در برخی افراد فقط قادر به تعیین یکی از آلل‌هایHLA-A یا HLA-B یاHLA-BRB1 بودند. یکی از دلایل آن می‌تواند به علت هموزیگوسیتی در آلل‌ها باشد. مطالعه فامیلی و یا استفاده از کیت‌هایHigh resolution (که از اهداف مطالعه حاضر نبوده‌اند) به تعیین نهایی آلل دوم کمک می‌نمایند.
طبق مقررات جهانی باید حتماً پس از آن که یک اهداکننده در تجسس اولیه، موردی سازگار برای یک بیمار خاص تشخیص داده شد, از کیت‌های High resolution در مرحله دوم تعیین سازگاری اهداکننده با بیمار استفاده شود. قومیت‌های مختلف در جداول 3 تا 5 مشخص شده‌اند.
جدول 1: فراوانی و فاصله اطمینان آللی HLA-A/B در بین افراد مورد مطالعه(1513 n=)
جدول 2: فراوانی و فاصله اطمینان آللی HLA-DRB1 در بین افراد مورد مطالعه(1513= n)
جدول 3: فراوانی آللی HLA-A در بین قومیت‌های فارس/آذری/لر/کرد/گیلک/مازنی(1473=n)
جدول 4: فراوانی آللی HLA-B در بین قومیت‌های فارس/آذری/لر/کرد/گیلک/مازنی(1473=n)
جدول 5: فراوانی آللی HLA-DRB1 در بین قومیت‌های فارس/آذری/لر/کرد/گیلک/مازنی(1473=n)
جدول 6: اختلاف معنادار فراوانی آللی HLA-A/B/DRB1 بین قومیت‌های مختلف
p value محاسبه شده برای معنادار بودن کلیه اختلافات در محدوده 05/0 < تا 001/0 بودند. سایر موارد قید نشده فاقد اختلاف معنادار بوده و مشابه به نظر می‌رسند.
بحث
به طور کلی در این مطالعه تعداد 21 آلل HLA-A , 31 آللHLA-B و 13 آللHLA-DRB1 در جمعیت مورد مطالعه مشاهده شدند، که از نظر تعداد آنتی‌ژن‌های مشاهده شده مشابه با مطالعه‌های انجام شده در پاکستان و در ایران می‌باشد.
9/96% از افراد این مطالعه مرد بودند. با توجه به درصد کمتر اهدای خون توسط زنان، تعداد افراد این گروه عضو در مرکز نیز کمتر می‌باشد. بالاترین وفور سنی مربوط به محدوده سنی 26 الی 35 سال و پس از آن به محدوده سنی 36 الی 45 سال تعلق دارد. به عبارتی حدود 5/81% از داوطلبان اهدای سلول به غیر خویشاوند، در محدوده سنی 26 الی 45 سال قرار دارند و بیشتر از گروه مردان می‌باشند. در گزارش سال 2008 رجیستری فرانسه قید شده, در سال 2003 حدود 8/39% و در سال 2008 حدود 2/39% از اعضای این مرکز از مردان بوده‌اند. از نظر سنی در سال 2008 حدود 6/81% از افراد عضو مرکز 40 سال یا
کمتر داشته‌اند که با نتایج مطالعه حاضر هم‌خوانی ندارد(26). اصولاً زنان مولتی پاروس و زنانی که فرزندی به دنیا نیاورده‌اند(نولی پاروس)، باعث افزایش احتمال بروز cGVHD پس از HSCT می‌شوند(27). از سوی دیگر آنتی‌بادی‌های ضد HLA در زنان مولتی پاروس دیده می‌شود(28). در تحقیقی در سال 2012 طی بررسی اثر این آنتی‌بادی‌ها مشخص شد که حضور آنتی‌بادی‌ها در مقایسه با بیماران فاقد آن‌ها بر بقای 3 ساله بیماران تحتHSCT اثر منفی دارد و این آنتی‌بادی‌ها منجر به نارسایی یا شکست پیوند می‌شوند(30، 29). لـذا به نظر می‌رسد از این نظر مردان کاندیداهای بهتری بـه عنوان اهداکننده باشند.
جـداول فـراوانی آنتی‌ژن‌هایHLA-A/B در مطالعه‌های
مختلف در ایران در سایت شبکه وفور آللی قابل دسترسی هستند(31). کامل‌ترین آن‌ها مربوط به گزارش مؤسسه رویان بر روی 6300 نمونه خون بند ناف است. بین نتایج مطالعه حاضر و گزارش رویان در وفور آنتی‌ژن‌های HLA-A*01/02/03/13/34/38 با اطمینان 95% (خطای 05/0) اختلافی مشاهده نشد. در وفور آنتی‌ژن‌های HLA-A*23/25/31/66 با اطمینان90% (خطای 1/0) نیز اختلافی مشاهده نگردید. بین وفور سایر آنتی‌ژن‌ها بین دو مطالعه تفاوت معنادار وجود دارد. بالاترین فراوانی در مطالعه رویان به ترتیب: HLA-A*02/24/01/03و در این مطالعه به ترتیب به صورت HLA-A*02/01/03/24 بودند. بین گزارش حاضر و گزارش رویان در وفور آنتی‌ژنیHLA-B*07/08/13/14/15/27/35/37/51 اختلافی مشاهده نشد. هم چنین در مورد آنتی‌ژن‌های HLA-B*18/54/57 با اطمینان 90% (خطای 1/0) اختلافی مشاهده نشد. بین وفور سایر آنتی‌ژن‌ها بین دو مطالعه تفاوت معنادار وجود داشت. بالاترین فراوانی در هر دو مطالعه مربوط به HLAB*35 می‌باشد. در مطالعه رویان HLA-B*73 با وفور 6/0 گزارش شده که در این مطالعه دیده نشد و این اختلاف از نظر آماری معنادار است. در مطالعه حاضر آلل‌های HLA-B*50 (با وفور 1/3%) و HLA-B*81 (با وفور 06/0%) مشاهده شدند که در مطالعه رویان گزارش نشدند( فاقد اختلاف معنادار).
امیر زرگر و همکاران در سال 2001,HLA-DRB1*11 را بر روی 100 نفر از ساکنین استان فارس به روش مولکولی بررسی نمودند(32). آن‌ها گزارش کردند که HLA-DRB1*11 (با فور 25%) بیشترین وفور را دارد. در مقایسه با وفور 6/18% آنتی‌ژن مذکور در مطالعه حاضر این اختلاف معنادار به نظر نمی‌رسد(05/0 p>).
در مقایسه با وفور آنتی‌ژن‌ها بین گروه فارس در مطالعه حاضر با 91 نفر از پارسیان پاکستان در سال 2005 ، مشخص شد که تعداد آلل‌های HLA-B یافت شده در بین پارسیان(12 آلل) در مقایسه با فارس‌ها در مطالعه حاضر (31 آلل) کمتر می‌باشد(22). اما همانند مطالعه حاضر، بالاترین وفور گزارش شده در پارسیان مربوط به آنتی‌ژن‌هایHLA-B*35 (با وفور 9/15%) و سپس HLA-DRB1*11 (با وفور23%) می‌باشد.HLA-B*27/49 وHLA-DRB1*12 که در بین فارس‌ها یافت شده، در پارسیان دیده نمی‌شود و این اختلاف معنادار است(05/0 p<). HLA-B*46/47/48/53/54/55/56/81 نیز در پارسیان دیده نشد اما این اختلافات معنادار نیست. از بین آلل‌های مشترک بین دو گروه نیز وفور HLA-B*13/14/15/35/45 دارای اختلاف مشهود است. HLA-B*37 که در بین پارسیان دیده می‌شود در بین فارس‌ها دیده نمی‌شود. HLA-DRB1*03/04 نیز بین دو گروه متفاوت هستند. علت این اختلافات می‌تواند ناشی از مقید بودن پارسیان به ازدواج‌های داخل قومی و عدم اختلاط با سایر اقوام باشد. فرجادیان نیز در مطالعه HLA-DRB1 به روش High Resolution بین 72 نفر از افراد ساکن استان فارس و 65 زرتشتی ساکن استان یزد، به تفاوت بین زیر گروه‌های جمعیت ایرانی اشاره نموده است(6).
فرجادیان در سال 2009 ، پلی‌مورفیسم HLA-DRB1 را در 816 نفر از یازده قومیت مختلف کشور بررسی نمود(9). طی مقایسه وفور آنتی‌ژنی, در قومیت‌های فارس, لر و آذری با مطالعه وی مشخص گردید که در هر دو مطالعه بالاترین وفور HLA-DRB1 مربوط به HLA-DRB1*11 می‌باشد اما وفور مشاهده شده در مطالعه فرجادیان بالاتر از مطالعه حاضر است. قومیت کرد در هر دو مطالعه فاقد HLA-DRB1*08/09 می‌باشند. نتایج این تحقیق نشان دادند که در بین قومیت‌های مورد مطالعه تفاوت‌ها و شباهت‌هایی از نظر وفور آلل‌های HLA وجود دارد. فرجادیان و همکاران در مطالعه خود بر روی 816 نفر از قومیت‌های فارس/آذری/کرد/لرهای ساکن خرم‌آباد/لرهای بختیاری/ لر یاسوج/عرب‌های خوزستان/ عرب‌های فاموری/ بلوچ‌ها/ زرتشتی‌ها/ یهودی‌ها بیان نمودند که اقوام ایرانی قرابت ژنتیکی نزدیکی به یکدیگر دارند اما علی‌رغم تعلق داشتن آن‌ها به یک شاخه، به تفاوت‌های بین قومیت‌های مختلف(زیر گروه جمعیتی) نیز اشاره نموده است(9).
قشقایی و همکاران نیز در سال 2009 وفور برخی آلل‌های کلاس یک(HLA-A/B) را بر روی 600 نمونه خون بند ناف گزارش نمودند(2). بالاترین وفور آنتی‌ژن‌های HLA-A به ترتیب مربوط به HLA-A*02/24/03/11 و بالاترین وفور آنتی‌ژن‌های HLA-B مربوط بهHLA-B*35 هستند. در هر دو مطالعه، رویان و قشقایی گزارشی در مورد فراوانی HLA-A*13/38 وجود ندارد حال آن که در مطالعه حاضر نیز کمترین وفور(06/0) بهHLA-A*13 مربوط می‌باشد. در مطالعه حاضر و رویان، مواردی از HLA-A*25/34 مشاهده شد که در گزارش قشقایی دیده نمی‌شود. بین گزارش حاضر و مطالعه قشقایی در وفور آنتی‌ژن‌هایHLA-A*11/ 24/26 /29/43 /66/68/74/80 تشابه وجود دارد و وفور سایر آنتی‌ژن‌ها بین این دو مطالعه تفاوت معناداری دارند(05/0 p<). دو گزارش از نظر وفور آلل‌های HLA-B*07/ 13/14/ 15/18/ 35/51/52/58 تفاوت دارند و در مورد وفور سایر آنتی‌ژن‌ها اختلاف مشهودی مشاهده نشد.
در مطالعه حاضر برای 214 نفر در HLA-A , برای 180 نفر در HLA-B و برای 233 نفر در HLA-DRB1 فقط یک آلل با کیت‌های مصرفی مشخص گردیدند که بیانگر انحراف از HWE (معادله هاردی- واینبرگ با 05/0 p<) در تخمین هموزیگوسیتی مورد انتظار می‌باشد. استفاده از کیت‌های High Resolution و دریافت اطلاعات قرابت بین والدین افراد(که از اهداف این طرح نبوده‌اند), برای تعیین آلل دوم کمک‌کننده هستند.
به طور کلی برای انحراف از HWE در یک جمعیت، دلایل متعددی قابل طرح هستند: قرابت و ازدواج‌های فامیلی, Selection Pressure (عامل محیطی و تمایزی مثل مرگ و میر و یا زاد و ولد که جمعیتی را به سمت تغییرات ژنتیکی سوق می‌دهد) و اختلاط زیر گروه‌های جمعیتی(33). از دیگر دلایل این امر وجود آلل‌های نول(null) است که منجر به مشاهده موارد بیشتر هموزیگوسیتی می‌شود(34).
نتیجه‌گیری
با توجه به تفاوت‌های ژنتیکی بین جمعیت کشورهای مختلف و شباهت بین اقوام داخل یک کشور، تاسیس مرکزی برای جذب داوطلبان اهدای سلول‌های بنیادی خونساز به غیر خویشاوند در هر کشور قابل توصیه است. با توجه به تاسیس چنین مرکزی در سازمان انتقال خون ایران(مرکز سپاس) در سال 1387 و جمع‌آوری اطلاعات در نرم‌افزار مربوطه، بررسی مشخصات و فراوانی آنتی‌ژنی داوطلبان قابل لحاظ بود. نتایج تحقیق حاضر نشان دادند که در بین قومیت‌های مورد مطالعه تفاوت‌ها و شباهت‌هایی از نظـر وفـور آلل‌هـای HLA مشاهده شدند.
تشکر و قدردانی
هـزینه‌های ایـن طـرح بخشـی از طریـــق ستاد توسعه سلول‌های بنیادی و بخشی از طریق شورای پژوهش مؤسسه عالـی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون تامیـن شده‌اند. از همکاری خانم‌ها: نادیا باقری، مریم زمان وزیری و فرانک دیکلو و آقایان: دکتر مجید مسلمی، دکتر بشیر
حاجی بیگی و اسماعیل کوکب سیار، کارکنان بخش‌های نمونه‌گیری سالن اهدای خون پایگاه منطقه‌ای آموزشی انتقال خون تهران و کارکنان بخش‌های پذیرش و نمونه‌گیری آزمایشگاه تشخیص طبی ستاد مرکزی سازمان انتقال خون ایران قدردانی می‌گردد.
متن کامل: (2000 مشاهده)
مقایسه فراوانی آنتی‌ژن‌های سازگاری بافتی در اهداکنندگان ایرانی
سلول‌های بنیادی خونساز به غیر خویشاوند طی سال 1390 تا 1391
مژگان شایگان1، حسن ابوالقاسمی2، فاطمه یاری3، مصطفی پریدار4، مهتاب مقصودلو5، صدیقه امینی کافی‌آباد6،
شیدا کاشانی7، آناهیتا حیدری4، احمد قره‌باغیان8، فاطمه صباغی9، مریم سبحانی10،
مریم امانی9، مریم‌السادات طاهری11، محسن پاک‌نژاد12
چکیده
سابقه و هدف
با توجه به تاسیس مرکز پذیرش اهداکنندگان سلول‌های بنیادی خونساز در سازمان انتقال خون ایران (مرکز سپاس) در سال 1387, بر آن شدیم به بررسی آنتی‌ژن‌های سازگاری بافتی داوطلبان اهدای این سلول‌ها از قومیت‌های حاضر در شهر تهران طی سال 91-90 بپردازیم.
مواد و روش‌ها
در یک مطالعه توصیفی، 1513 نفر از افراد داوطلب عضو مرکز سپاس در محدوده سنی 18 تا 50 سال و با سابقه یک بار اهدای خون، به روش تصادفی وارد مطالعه شدند. آنتی‌ژن‌های سازگاری بافتی HLA-A/B/DRB1 آن‌ها به روش مولکولی تعیین گردیدند. سایر اطلاعات زمینه‌ای از طریق تکمیل فرم‌های لازم جمع‌آوری شدند.
یافته‌ها
9/96% از افراد این مطالعه مرد بودند. اکثریت افراد فارس(12/63%) و آذری‌ها(02/20%) دومین وفور بالا را در این مطالعه داشتند. حدود 5/81% از داوطلبان اهدای سلول به غیر خویشاوند، در محدوده سنی 26 الی 45 سال قرار داشتند. به طور کلی در این مطالعه تعداد 21 آلل HLA-A , 31 آلل HLA-B و 13 آلل HLA-DRB1 در بین افراد مورد مطالعه مشاهده شدند. بررسی آماری مقایسه وفور آلل‌های مختلف HLA, در قومیت‌های متفاوت نشان دادند که بین فارس‌ها و آذری‌ها به جز در مورد HLA-A*33 , سایر اختلافات مشاهده شده معنادار نبود. بین فارس‌ها و کردها فقط از نظر وفور HLA-A*03/11 و HLA-B*08/51 اختلاف معنادار مشاهده شد. بین فارس‌ها و گیلک‌ها از نظر وفور HLA-A*03/26 وHLA-B*38/52 اختلاف معنادار مشاهده گردید.
نتیجه گیری
تعداد آلل‌های گزارش شده در این مطالعه شبیه به سایر مطالعه‌های مشابه بود. علی‌رغم وجود برخی اختلافات بین گروهها, قومیت‌های تحت بررسی شبیه به یکدیگر به نظر می‌رسند.
کلمات کلیدی: HLA-A ، HLA-B ، HLA-DRB1 ، فراوانی آللی، ایران
تاریخ دریافت : 24/8/91
تاریخ پذیرش : 19/1/92
1- مؤلف مسؤول: PhD ایمونولوژی ـ دانشیار مرکز تحقیقات انتقال خون ـ مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون ـ تهران ـ ایران ـ صندوق پستی: 1157-14665
2- فوق تخصص هماتولوژی و انکولوژی کودکان ـ استاد دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی ـ تهران ـ ایران3- PhD ایمونولوژی ـ دانشیار مرکز تحقیقات انتقال خون ـ مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون ـ تهران ـ ایران
4- پزشک عمومی ـ مرکز تحقیقات انتقال خون ـ مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون ـ تهران ـ ایران
5- متخصص پزشکی اجتماعی ـ دانشیار مرکز تحقیقات انتقال خون ـ مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون ـ تهران ـ ایران
6- متخصص آسیب‌شناسی ـ دانشیار مرکز تحقیقات انتقال خون ـ مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون ـ تهران ـ ایران
7- پـزشک عمومـی ـ مرکـز تحقیقـات انتقال خـون ـ مــؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون و پایگاه منطقه‌ای آموزشی انتقال خون تهران ـ تهران ـ ایران
8- PhD ایمونوهماتولوژی بالینی ـ دانشیار دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی ـ مرکز تحقیقات بیماری‌های مادرزادی خونی کودکان دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی ـ تهران ـ ایران
9- کارشناس ارشد هماتولوژی ـ مرکز تحقیقات انتقال خون ـ مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون ـ تهران ـ ایران
10- دانشجویPhD ژنتیک پزشکی ـ دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران ـ گروه ژنتیک پزشکی و مرکز تحقیقات انتقال خون ـ مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون ـ تهران ـ ایران
11- کارشناس ارشد مدیریت صنعتی ـ مرکز تحقیقات انتقال خون ـ مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون ـ تهران ـ ایران
12- کارشناس علوم آزمایشگاهی ـ مرکز تحقیقات انتقال خون ـ مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون ـ تهران ـ ایران
سلول‌های بنیادی خونساز به غیر خویشاوند طی سال 1390 تا 1391
مژگان شایگان1، حسن ابوالقاسمی2، فاطمه یاری3، مصطفی پریدار4، مهتاب مقصودلو5، صدیقه امینی کافی‌آباد6،
شیدا کاشانی7، آناهیتا حیدری4، احمد قره‌باغیان8، فاطمه صباغی9، مریم سبحانی10،
مریم امانی9، مریم‌السادات طاهری11، محسن پاک‌نژاد12
چکیده
سابقه و هدف
با توجه به تاسیس مرکز پذیرش اهداکنندگان سلول‌های بنیادی خونساز در سازمان انتقال خون ایران (مرکز سپاس) در سال 1387, بر آن شدیم به بررسی آنتی‌ژن‌های سازگاری بافتی داوطلبان اهدای این سلول‌ها از قومیت‌های حاضر در شهر تهران طی سال 91-90 بپردازیم.
مواد و روش‌ها
در یک مطالعه توصیفی، 1513 نفر از افراد داوطلب عضو مرکز سپاس در محدوده سنی 18 تا 50 سال و با سابقه یک بار اهدای خون، به روش تصادفی وارد مطالعه شدند. آنتی‌ژن‌های سازگاری بافتی HLA-A/B/DRB1 آن‌ها به روش مولکولی تعیین گردیدند. سایر اطلاعات زمینه‌ای از طریق تکمیل فرم‌های لازم جمع‌آوری شدند.
یافته‌ها
9/96% از افراد این مطالعه مرد بودند. اکثریت افراد فارس(12/63%) و آذری‌ها(02/20%) دومین وفور بالا را در این مطالعه داشتند. حدود 5/81% از داوطلبان اهدای سلول به غیر خویشاوند، در محدوده سنی 26 الی 45 سال قرار داشتند. به طور کلی در این مطالعه تعداد 21 آلل HLA-A , 31 آلل HLA-B و 13 آلل HLA-DRB1 در بین افراد مورد مطالعه مشاهده شدند. بررسی آماری مقایسه وفور آلل‌های مختلف HLA, در قومیت‌های متفاوت نشان دادند که بین فارس‌ها و آذری‌ها به جز در مورد HLA-A*33 , سایر اختلافات مشاهده شده معنادار نبود. بین فارس‌ها و کردها فقط از نظر وفور HLA-A*03/11 و HLA-B*08/51 اختلاف معنادار مشاهده شد. بین فارس‌ها و گیلک‌ها از نظر وفور HLA-A*03/26 وHLA-B*38/52 اختلاف معنادار مشاهده گردید.
نتیجه گیری
تعداد آلل‌های گزارش شده در این مطالعه شبیه به سایر مطالعه‌های مشابه بود. علی‌رغم وجود برخی اختلافات بین گروهها, قومیت‌های تحت بررسی شبیه به یکدیگر به نظر می‌رسند.
کلمات کلیدی: HLA-A ، HLA-B ، HLA-DRB1 ، فراوانی آللی، ایران
تاریخ دریافت : 24/8/91
تاریخ پذیرش : 19/1/92
1- مؤلف مسؤول: PhD ایمونولوژی ـ دانشیار مرکز تحقیقات انتقال خون ـ مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون ـ تهران ـ ایران ـ صندوق پستی: 1157-14665
2- فوق تخصص هماتولوژی و انکولوژی کودکان ـ استاد دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی ـ تهران ـ ایران3- PhD ایمونولوژی ـ دانشیار مرکز تحقیقات انتقال خون ـ مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون ـ تهران ـ ایران
4- پزشک عمومی ـ مرکز تحقیقات انتقال خون ـ مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون ـ تهران ـ ایران
5- متخصص پزشکی اجتماعی ـ دانشیار مرکز تحقیقات انتقال خون ـ مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون ـ تهران ـ ایران
6- متخصص آسیب‌شناسی ـ دانشیار مرکز تحقیقات انتقال خون ـ مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون ـ تهران ـ ایران
7- پـزشک عمومـی ـ مرکـز تحقیقـات انتقال خـون ـ مــؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون و پایگاه منطقه‌ای آموزشی انتقال خون تهران ـ تهران ـ ایران
8- PhD ایمونوهماتولوژی بالینی ـ دانشیار دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی ـ مرکز تحقیقات بیماری‌های مادرزادی خونی کودکان دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی ـ تهران ـ ایران
9- کارشناس ارشد هماتولوژی ـ مرکز تحقیقات انتقال خون ـ مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون ـ تهران ـ ایران
10- دانشجویPhD ژنتیک پزشکی ـ دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران ـ گروه ژنتیک پزشکی و مرکز تحقیقات انتقال خون ـ مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون ـ تهران ـ ایران
11- کارشناس ارشد مدیریت صنعتی ـ مرکز تحقیقات انتقال خون ـ مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون ـ تهران ـ ایران
12- کارشناس علوم آزمایشگاهی ـ مرکز تحقیقات انتقال خون ـ مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون ـ تهران ـ ایران
مقدمه
بررسی آنتی‌ژن‌های سازگاری نسجی اصلی(Major Histocompatibility Antigens= MHC) کلاس یک و دو در گروه های مختلف در ایران انجام شده است اما در همه این مطالعه‌ها یا MHC-I و یا MHC-II آن هم بر روی تعداد محدودتری از افراد بزرگسال بررسی شده و هیچ کدام به بررسی هر دو نوع آنتی‌ژن نپرداخته‌اند(11-1). با توجه به تاسیس مرکز پذیرش اهداکنندگان سلول‌های بنیادی(مرکز سپاس) در سال 1387 در سازمان انتقال خون ایران، بر آن شدیم وفور آنتی‌ژن‌های سازگاری نسجی اصلی I وII در تعداد بیشتری از افراد داوطلب اهدای سلول‌های بنیادی به غیر خویشاوند عضو مرکز پذیره‌نویسی سازمان با قومیت‌های متفاوت را گزارش نماییم. MHC یا آنتی‌ژن‌های گلبول‌های سفید انسانی(Human Leukocyte Antigen)، از پلی‌مرفیک‌ترین(دارای اشکال مختلف یک ژن) سیستم‌های ژنتیکی هستند و دارای سه گروه اصلی و هم چنین برخی آنتی‌ژن‌های مشابه با این مولکول‌ها می‌باشند که دو گروه اصلی زیر، نقش‌های شناخته‌شده‌تری دارند:
HLA Class I شامل: HLA-C ، HLA-B ، HLA-A و HLA Class II شامل: HLA-DQ، HLA-DP ، HLA-DR . هر یک از این آنتی‌ژن‌ها دارای اشکال ژنی متفاوتی در بین جمعیت‌های مختلف می‌باشند. ژن‌های این سیستم هم قدرت هستند و هر فرد دارای دو هاپلوتیپ پدری و مادری است که هریک سه ژن از کلاس یک و سه ژن از کلاس دو را حمل می‌کنند. لذا هر فرد حداقل شش آنتی‌ژن از کلاس یک و شش آنتی‌ژن از کلاس دو دارد: (دو نوع از هر یک از آنتی‌ژن‌های HLA-A , HLA-B , HLA-C , HLA-DR , HLA-DP و HLA-DQ)(12). ژن‌های HLA به صورت هاپلوتیپ‌های اجدادی(ancestral) که به صورت قابل ملاحظه‌ای در بین نژادها متفاوت‌اند, به ارث می‌رسند. مطالعه‌های گسترده در جمعیت جهانی نشان داده‌اند که هاپلوتیپ‌های عمومی بین جمعیت نواحی جغرافیایی مختلف مشترک هستند(2). آنتی‌ژن‌های سازگاری بافتی در موارد: پیوند عضو(به منظور جلوگیری از پس زدن پیوند) و بـررسی وفـور برخـی بیماری‌هـا(حدود 500 بیماری با حضـور بعضـی از ایـن آنتی‌ژن‌ها در افراد ارتباط دارند لذا
در بررسی بیماری‌ها حایز اهمیت هستند(15-13). در بررسی ارتباط ژنتیکی بین جمعیت‌ها, پلی‌مورفیسم شدید HLA بعضاً به عنوان ابزار ارزشمندی برای مطالعه‌های انسان‌شناسی به کار گرفته شده و داشتن اطلاعاتی در مورد آلل‌های HLA و وفور هاپلوتایپی در قومیت‌های مختلف برای بررسی ژنتیکی، ارتباط بین جمعیت‌ها در پزشکی قانونی و در توسعه و کاربرد واکسن‌ها مفید می‌باشد(14، 13، 5، 4). اطلاع از داده‌های HLA به ویژه در سطح گروه‌های قومی مشخص (ethnic group)، به علت تفاوت در فراوانی HLAدر بین جمعیت‌های مختلف, مهم است(1). هاپلوتیپ‌ها بین جمعیت در نقطه جغرافیایی معینی مشترک به نظر می‌رسند. به عبارت ساده‌تر برخی آلل‌های خاص بین یک نژاد یا قومیت وفور بیشتری دارند. شباهت این عوامل بین دهنده و گیرنده پیوند سلول‌های بنیادی خونساز, از عوارض پیوند (نظیر بیماری پیوند علیه میزبان) می‌کاهد و شانس بقای پیوند را نیز افزایش می‌دهد(13).
مردم ایران, اروپا و هند تحت عنوان اقوام هندو اروپایی شناخته می‌شوند که نیاکان مشترک آن‌ها در نواحی مرکزی و جنوبی روسیه زندگی می‌کردند. حدود 2000 سال قبل از میلاد مسیح(ع)، گروهی از آنان به نواحی جنوبی‌تر مهاجرت کرده و اقوام پروتو- ایرانی را به وجود آوردند که بعدها نیای ایرانیان نوین شناخته شدند. به دلایل مختلف در طول تاریخ، ایرانیان با سایر اقوام اختلاط یافتند برای مثال: 1- طی جنگ‌ها و حملات به ایران با یونانی‌ها در لشکر کشی اسکندر(BC 334-331 ), با اعراب(در قرن هفتم میلادی), با ترک‌ها(در قرن دهم میلادی), با مغول‌ها(در قرن 13 تا 15 میلادی)(15، 1). 2- موقعیت جغرافیایی: به علت قرار گرفتن بر سر راه جاده ابریشم, اقوام گوناگونی در ایران اقامت گزیده‌اند، لذا جمعیت کشور اختلاطی از ساکنین اقوام مختلف و کشورهای هم جوار می‌باشد(15). ایران اگر چه کشوری با اکثریت فارسی زبان می‌باشد اما اقلیت‌های قومی مختلفی را در خود جای داده است. نظیر: ترک‌ها, عرب‌ها, لرها, بلوچ‌ها, ترکمن‌ها (16، 15). در جامعه‌شناسی، اصطلاح قومیت عمدتاً استفاده کاربـردی دارد و بـرداشت‌های متفاوتـی از آن ارایـه شـده
است. در این میان تعریف آنتونی اسمیت دارای کاربرد مهمی می‌باشد «قوم عبارت از یک جمعیت انسانی مشخص با یک افسانه اجداد مشترک، خاطرات مشترک، عناصر فرهنگی در پیوند با یک سرزمین تاریخی یا وطن و میزانی از حس منافع و مسؤولیت است»(16). این تعریف عناصر محوری هویت نظیر اعتقاد, آگاهی و فرهنگ مشترک را واجد است. بخش اعظم ملت ایران فارس هستند. از نتایج سرشماری سال ۱۳۷۵ درباره ترکیب قومی ملت ایران این برآوردها حاصل می‌شود: جمعیت فارس‌ها حدود ۷۳% الی ۷۵% جمعیت ایران است. آمار سرشماری سال ۱۳۷۵ نشان می‌دهد که ۸۲% الی۸۳% مردم فارسی صحبت می‌کنند و ۸۶/۲% از آن‌ها فقط فارسی را می‌فهمند. بدیهی است که چون زبان رسمی کشور فارسی است، بخشی از فارسی‌زبانان از اقوام و دارندگان لهجه‌های دیگر باشند. پس از فارس‌ها، قوم آذری فراوانی بیشتری دارد. جمعیت آذری‌ها حدود ۱۵% الی۱۷% و جمعیت ترکمن‌ها حدود ۲/۱% جمعیت ایران است. حدود ۵/۳%-۵% از جمعیت به سومین گروه قومی، یعنی کردهای سنی و شیعه غرب کشور اختصاص دارد. پس از آن‌ها به ترتیب قوم عرب در جنوب غربی کشور با حدود ۳% و قوم بلوچ در جنوب شرقی کشور با حدود ۲% از کل جمعیت قرار دارند. درباره کمیت و نسبت اقوام ایرانی آمار مشخصی وجود ندارد، بنابراین آمار و ارقام بیان شده در منابع مختلف عمدتاً جنبه تخمین و برآورد دارند و نمی‌توان به طور قاطع آن‌ها را پذیرفت(17)(در جداول نتایج سرشماری مرکز آمار ایران سال 85 و 90، جداول قومیتی ارایه نشده بودند لذا به ترکیب قومیتی قید شده در سال 75 اشاره گردید).
سابقه ایجاد مراکز پذیره‌نویسی برای جلب اهداکنندگان سلول‌های بنیادی خونساز، به اوایل دهه 70 و 80 میلادی و تاسیس مرکز آنتونی نولان در انگلستان و مرکز ملی اهداکنندگان در ایالات متحده آمریکا(NMDP) بر می‌گردد(18).
پس از تشکیل مرکز ملی NMDP در ایالات متحده آمریکا در سال ۱٩٨6 ، در سایر کشورها نیز چنین تشکیلاتی تاسیس شده و با همکاری یکدیگر مجمع جهانی اهدای مغز استخوان را ایجاد کرده‌اند(BMDW = Bone Marrow Donor World Wild). مجمع جهانی اهداکنندگان مغز استخوان یا سلول‌های بنیادی خونساز تلاشی مستمر برای جمع‌آوری سلول‌های بنیادی و تعیینHLA افراد داوطلب و یا واحدهای خون بند ناف دارد و مسؤول هماهنگی توزیع و انتشار جهانی آن‌ها می‌باشد.
در کشور ما سه بانک خون بند ناف در مرکز رویان, بیمارستان دکتر شریعتی و سازمان انتقال خون ایران وجود دارد(19). دو مرکز پذیرش برای جذب داوطلبان بالغ اهدای سلول‌های بنیادی خونساز در سازمان انتقال خون ایران با حمایت معاونت پژوهشی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و ستاد توسعه تحقیقات سلول‌های بنیادی کشور از اسفند 1387 و یک مرکز از اردیبهشت 1388 در مرکز تحقیقات هماتولوژی و انکولوژی بیمارستان دکتر شریعتی با حمایت دانشگاه علوم پزشکی تهران که اکنون عضو مجمع جهانی اهداکنندگان مغز استخوان است, آغاز به کار نموده‌اند(20). با ایجاد مرکز پذیره‌نویسی برای داوطلبان اهدای سلول‌های بنیادی خونساز به غیر خویشاوند در کشور و تعیین HLA آن‌ها و ثبت اطلاعات این افراد، انتظار می‌رود شانس یافتن اهداکننده مناسب از HLA بیشتر شود و می‌توان اهداکنندگان را برای پیوند سلول‌های بنیادی خونساز به بیماران نیازمند فاقد اهداکننده خویشاوند معرفی نمود.
در سال 1998 HLA-A/ B/ DR/ DQ بـه روش PCR-SSP low Resolution برای 1794 اهداکننده خون عضو مرکز رجیستری ولز بررسی شدند. 18 آلل HLA-A ، 34 آلل HLA-B و 15 آلل HLA-DRB1 یافت شدند. فراوان‌ترین آلل‌ها HLA-A2 ,HLA-B44 و HLA-DR4 گزارش شدند(21). در سال 2005, HLA-B/C/DRB1 به روشPCR-SSP در 91 نفر از پارسیان ساکن پاکستان بررسی شد. این افراد از اخلاف زرتشتیان ایرانی هستند که در حمله اعراب به ایران(900AD) ابتدا به هند و سپس به کراچی مهاجرت کردند. یافته‌های این تحقیق نشان دادند که آنتی‌ژن‌هایHLA-B*35 (9/15%) وHLA-DRB1*11 (23%) بیشترین وفور را دارند. 21 آلل HLA-B و 12 آلل HLA-DRB1 یافت شدند. بین این گروه با سایر اقوام پاکستان تفاوت وجود داشت(22). در سال 2006 ، طی بررسی پلی‌مورفیسم آنتی‌ژن‌های HLA بر روی 539 نفر از 6 قومیت پاکستان به طور کلی 18 آلل HLA-A , 31 آلل HLA-B و 16 آلل 1HLA-DRB یافت شدند(23).
در سال 2007 وفور هاپلوتیپی HLA-A/B/DRB1 در بیش از 26000 نفر از اعضای بانک اهداکنندگان سلول های بنیادی در چین بررسی شدند. در آن ها نیز 21 آلل HLA-A , 45 آلل HLA-B و 14 آللHLA-DRB یافت شدند(24). در سال 2007 گزارشی در مورد بررسی HLA-A/B/DRB1 بر روی 1259743 از داوطلبان عضو مرکز ملی اهداکنندگان مغر استخوان در امریکا (NMDP = National Marrow Donor Program ) فاقد اطلاعاتی در مورد قومیت آن‌ها و حدود 507 و 228 نفر با قومیت مشخص به روش‌های مختلف سرولوژی و مولکولی منتشر شد. این افراد در بازه زمانی 1993 تا 2004 ، به عضویت آن مرکز درآمده بودند. این مرکز از سال 1986 آغاز به کار نموده است. در آن‌ها نیز 21 آلل HLA-A , 42 آلل HLA-B و 250 آللHLA-DRB1 یافت شدند(13).
در سال 2011 در امریکا، HLA-A/B/DRB1 مربوط به 499 فرد غیر خویشاوند(195 آفریقایی - آمریکایی, 170 امریکایی- اروپایی و 134 اسپانیایی تبار) به روش PCR-SSP بررسی شدند. 19 آلل HLA-A در آفریقایی‌ها، آمریکایی‌ها و اسپانیایی‌ها و 18 آلل HLA-A در امریکایی- اروپایی تبارها یافت شد(25).
با توجه به عدم وجود گزارش از وفور آلل‌های HLA-A اعضای مرکز سپاس, اولین گزارش وفور این آنتی‌ژن‌ها در بین آن‌ها ارایه می‌شود.
مواد و روش‌ها
مطالعه حاضر از نوع توصیفی بود. نمونه‌گیری تصادفی از افراد در محدوده سنی 18 الی 50 سال با سابقه قبلی حداقل یک بار اهدای خون از 1383 به بعد انجام گرفت. در برآورد تعداد نمونه مقرر شد در این مطالعه حداقل 1500 فرد وارد مطالعه شوند. پس از اطلاع‌رسانی, جذب, آموزش, معاینه افراد, تکمیل فرم‌ها و ثبت اطلاعات در برنامه رایانه‌ای سپاس توسط پزشکان مشاوره‌دهنده در مرکز سپاس در مرکز انتقال خون خیابان وصال و در ستاد مرکزی سازمان انتقال خون ایران, 2 نمونه خون 4 میلی‌لیتر در لوله‌های درب بنفش از کیسه اکسسوری در هنگام اهدای خون کامل و یا پلاکت دریافت و به آزمایشگاه منتقل شدند. سن، جنسیت، قومیت، تحصیلات، روش‌های آشنایی با مرکز سپاس پرسیده و در برنامه ثبت گردیدند. پس از دریافت نمونه‌ها در بخش ایمونوژنتیک مراحل زیر انجام شده‌اند: استخراجDNA به روش Salting out (با کیت محصول کیاژن), نگهداری DNA استخراج شده در دمای ºC20- تا زمان انجام آزمایش تعیین HLA , مجاورت DNA استخراج شده با Master mix (مخلوط نوکلئوتیدها/بافر/آنزیم TAQ- polymerase/یون‌های سدیم و کلسیم), سپس طبق دستورالعمل کیت‌های مربوطه مصرفی(Olerup SSP HLA-A-B-DR Combi Tray) در داخل پلیت آماده حاوی آغازگرهای مربوط بهHLA-A , HLA-B , HLA-DRB1 و قراردادن در ترمال سایکلر به مدت زمان و چرخه‌های لازم, قرار دادن نمونه تقویت شده بر روی ژل آگاروز 5/2%, رنگ‌آمیزی با اتیدیوم برماید، مشاهده باندهای ایجاد شده و تفسیر نتیجه تعیین HLA و سپس وارد کردن اطلاعات تعیین HLA در صفحات مربوطه در نرم‌افزار سپاس انجام شدند. پس از نتایج تعیین HLA افراد خروجی Excel اطلاعات مربوطه دریافت و داده‌ها جهت مشاهده فراوانی‌ها, به برنامه 16 SPSS منتقل شدند. فاصله اطمینان 95% از وفور به دست آمده تعیین شد. جهت مقایسه وفور آلل‌ها در جمعیت‌های مختلف از آزمون Z (در گروه‌های مستقل) و آزمون χ2 استفاده شد.
رعایت نکات اخلاقی: محرمانه ماندن اطلاعات دریافت شده و دریافت فرم رضایت‌نامه تایید شده توسط افراد در زمان ثبت نام مبنی بر استفاده از نمونه و اطلاعات مربوطه بدون ذکر نام در فعالیت‌های پژوهشی مصوب شورای پژوهش سازمان انجام پذیرفته است.
یافته‌ها
بـه طور کلی اطلاعات 1513 نفر در این مطالعه بررسی
شدنـد. 47 نفـر(1/3%) زن و 1466 نفـر(9/96%) مــرد در
محدوده سنی 19 الی 52 سال با یک بار سابقه قبلی اهدای خون یا فرآورده‌های خونی(نظیر پلاکت) وارد این مطالعه شدند. 153نفر(11/10%) در محدوده سنی 25- 18 سال, 725 نفر(98/47%) در محدوده سنی 35- 26 سال, 507 نفر (51/33%) در محدوده سنی 45- 36 سال و 128نفر(4/8%) در محدوده سنی 46 تا کمتر از 52 سال بودند.
وفور قومیتی به شرح زیر بود: 955 نفر(12/63%) فارس, 303 نفر(02/20%) آذری, 65 نفر (3/4%) گیلک, 61 نفر(03/4%) کرد,51 نفر(37/3%) لر و 38 نفر(51/2%) مازنـی بودنـد. 40 نفـر(64/2%) از افـراد بــا قـومیت‌هـای عـرب/ تالشـی/ ارمنـی/ترکمـن و یا افرادی با والدین فـارس/آذری, فـارس/ مازنی, آذری/رشتی, آذری/کرد, با قومیت ترک غیر آذری و یا ارمنی بودند و به علت آن که فراوانی هر گروه کمتر از 30 بود, در بررسی قومیتی، مورد آنالیز آماری قرار نگرفتند. 85/57% افراد دارای تحصیلات کاردانی/ دیپلم/ سیکل و 15/42% افراد دارای تحصیلات لیسانس و بالاتر بودند. 3/79% از افراد طی روند اهدای خون با مرکز سپاس آشنا شده و پس از مشاوره با پزشک تمایل به عضویت در مرکز داشتند. 7/20% افراد نیز از طریق اینترنت و وبگاه مرکز سپاس, پوسترها و نشریات سازمان انتقال خون, جراید عمومی و یا مطالعه بروشور مرکز سپاس با خدمات این مرکز آشنا شده بودند. به طور کلی تعداد 21 آلل HLA-A , 31 آلل HLA-B و 13 آلل HLA-DRB1 در جمعیت مورد مطالعه مشاهده شدند. بیشترین وفور آنتی‌ژنHLA-A به ترتیب مربوط به آنتی‌ژن‌های زیر بود:
HLA-A*03>HLA-A*24> <HLA-A*13< HLA-A*02 HLA-A*11 و کمترین وفور به ترتیب مربوط به HLA-A*13 و HLA-A*74 بود.
بیشتـرین وفـور آنتـی‌ژن‌هایHLA-B به ترتیب مربوط بهHLA-B*35 و کمترین وفور مربوط بهHLA-B*54 و HLA-B*81 بودند. بیشترین وفور آنتی‌ژن‌هایHLA-DRB1 مربوط به HLA- DRB1*11 و کمترین وفور مربوط به HLA- DRB1*12 بودند(جداول 1 و 2).
برای 233 (4/15%) نفر از افراد مورد بررسی, فقط یکی از آلل‌های HLA - DRB1 تعیین شد. از این تعداد، بیشترین
فراوانی(89 مورد) مربوط به آنتی‌ژن HLA-DRB1*11 بود. برای 180 نفر(84/14%) یکی از آلل‌های HLA-B تعیین شد. از این تعداد بیشترین فراوانی‌ها مربوط به آنتی‌ژنHLA-B*35 (81 مورد) وHLA-B*51 )34 مورد) بودند. برای 214 نفر(14/14%) فقط یکی از آلل‌هایHLA-A تعیین شد. از این تعداد بیشترین فراوانی‌ها مربوط به آنتی‌ژنHLA-A*02 (54 مورد) و HLA-A *03 (39 مورد)، HLA-A*24 (37 مورد) بود. بررسی هموزیگوسیتی با معادله هاردی ـ وینبرگ(HWE )، اختلاف از میزان قابل انتظار هموزیگوسیتی را نشان می‌دهد(05/0 p<). کیت‌های مصرفی در برخی افراد فقط قادر به تعیین یکی از آلل‌هایHLA-A یا HLA-B یاHLA-BRB1 بودند. یکی از دلایل آن می‌تواند به علت هموزیگوسیتی در آلل‌ها باشد. مطالعه فامیلی و یا استفاده از کیت‌هایHigh resolution (که از اهداف مطالعه حاضر نبوده‌اند) به تعیین نهایی آلل دوم کمک می‌نمایند.
طبق مقررات جهانی باید حتماً پس از آن که یک اهداکننده در تجسس اولیه، موردی سازگار برای یک بیمار خاص تشخیص داده شد, از کیت‌های High resolution در مرحله دوم تعیین سازگاری اهداکننده با بیمار استفاده شود. قومیت‌های مختلف در جداول 3 تا 5 مشخص شده‌اند.
- وفور HLA-A*01 و HLA-A*02 در بین همه گروهها مشابه و فاقد اختلاف معنادار است.
- وفور HLA-A*11 در همه گروهها(به جز در کردها 19/67 %)) فاقد اختلاف معنادار است.
- وفور HLA-A*24 (60/4%) در همه گروهها(به جز در گیلک‌ها) فاقد اختلاف معنادار است.
- HLA-A*25 , HLA-A*69 که فقط در قومیت آذری با وفور 33/0 % ردیابی گردیدند , در سایر قومیت ها مشاهده نشدند ولی این اختلاف معنادار نیست.
- قومیت کرد فاقد HLA-A*26 می‌باشد و وفور آن در گیلکی‌ها(75/10%) با سایر قومیت‌های دارای این آنتی‌ژن(فارس/آذری/لر/مازنی) دارای اختلاف معناداری نیست.
جدول 1: فراوانی و فاصله اطمینان آللی HLA-A/B در بین افراد مورد مطالعه(1513 n=)
| فاصله اطمینان (95%) |
درصد | تعداد | HLA-B* | فاصله اطمینان (95%) |
درصد | تعداد | HLA-A* |
| 47/8-13/5 | 8/6 | 103 | 07 | 3/20-17/15 | 76/17 | 269 | 01 |
| 01/7-99/3 | 5/5 | 83 | 08 | 28/31-32/25 | 3/28 | 429 | 02 |
| 91/7-69/4 | 3/6 | 95 | 13 | 16/18-44/14 | 3/16 | 246 | 03 |
| 99/5-21/3 | 6/4 | 69 | 14 | 72/11-68/8 | 18/10 | 154 | 11 |
| 67/6-73/3 | 2/5 | 78 | 15 | 18/0-0 | 06/0 | 1 | 13 |
| 13/8-87/4 | 5/6 | 98 | 18 | 17/3-63/1 | 37/2 | 36 | 23 |
| 05/3-15/1 | 1/2 | 32 | 27 | 69/14-31/11 | 0/13 | 196 | 24 |
| 32-26 | 29 | 439 | 35 | 26/0-0 | 1/0 | 2 | 25 |
| 55/1-29/0 | 92/0 | 14 | 37 | 65/4-75/2 | 7/3 | 56 | 26 |
| 01/7-99/3 | 5/5 | 83 | 38 | 05/2-55/0 | 3/1 | 20 | 29 |
| 11/1-09/0 | 6/0 | 9 | 39 | 17/3-23/1 | 2/2 | 33 | 30 |
| 65/3-55/1 | 6/2 | 39 | 40 | 11/1-09/0 | 6/0 | 9 | 31 |
| 79/4-33/2 | 56/3 | 54 | 41 | 68/2-92/0 | 8/1 | 27 | 32 |
| 26/0-0 | 1/0 | 2 | 42 | 25/1-15/0 | 7/0 | 10 | 33 |
| 38/4-37/2 | 6/3 | 55 | 44 | 66/0-0 | 27/0 | 4 | 34 |
| 5/0-0 | 2/0 | 3 | 45 | 05/0-0 | 2/0 | 3 | 38 |
| 26/0-0 | 1/0 | 2 | 46 | 18/0-0 | |||
| 26/0-0 | 1/0 | 2 | 47 | 26/0-0 | 1/0 | 2 | 66 |
| 26/0-0 | 1/0 | 2 | 48 | 53/1-27/0 | 9/0 | 13 | 68 |
| 05/3-15/1 | 1/2 | 32 | 49 | 26/0-0 | 1/0 | 2 | 69 |
| 25/4-95/1 | 1/3 | 47 | 50 | 18/0-0 | 06/0 | 1 | 74 |
| 85/9-02/6 | 8/7 | 118 | 51 | ||||
| 93/2-07/1 | 2 | 30 | 52 | ||||
| 66/0-0 | 3/0 | 4 | 53 | ||||
| 18/0-0 | 06/0 | 1 | 54 | ||||
| 25/1-15/0 | 7/0 | 10 | 55 | ||||
| 26/0-0 | 1/0 | 2 | 56 | ||||
| 66/0-0 | 3/0 | 4 | 57 | ||||
| 26/0-0 | 1/0 | 2 | 58 | ||||
| 18/0-0 | 06/0 | 1 | 81 |
جدول 2: فراوانی و فاصله اطمینان آللی HLA-DRB1 در بین افراد مورد مطالعه(1513= n)
| فاصله اطمینان 95% | درصد | تعداد | HLA-DRB1* |
| 18/13-02/9 | 1/11 | 168 | 01 |
| 68/17-92/12 | 3/15 | 231 | 03 |
| 65/20-55/15 | 1/18 | 274 | 04 |
| 37/14-03/10 | 2/12 | 185 | 07 |
| 18/2-62/0 | 4/1 | 21 | 08 |
| 25/1-15/0 | 7/0 | 10 | 09 |
| 05/3-15/1 | 8/2 | 43 | 10 |
| 18/21-02/16 | 6/18 | 281 | 11 |
| 97/0-03/0 | 5/0 | 8 | 12 |
| 9/6-9/3 | 4/5 | 82 | 13 |
| 41/3-39/1 | 4/2 | 36 | 14 |
| 9/10-1/7 | 9 | 136 | 15 |
| 53/3-47/1 | 5/2 | 38 | 16 |
- HLA-A*29 فقط در بین قومیت‌های فارس, آذری و گیلک مشاهده شد که از این نظر در این گروهها وفور مشابهی دارد(فاقد اختلاف معنادار).
- گیلک‌ها و لرها فاقدHLA-A*31 تشخیص داده شدند. این آنتی‌ژن در بین قومیت‌های فارس, آذری, کرد و مازنی مشاهده شد که از نظر وفور آن مشابه بودند.
- کردهـا و لرهـا فاقـد HLA-A*68 بودند. این آنتی‌ژن در بین قومیت‌های فارس, آذری, گیلک و مازنی مشاهده شد که از نظر وفور آن مشابه بودند.
- وفورHLA- DRB1*01/03/04 در همه گروهها مشابه و فاقد اختلاف معنادار و وفورHLA- DRB1*07/11 در همه گروهها(به جز گیلک‌ها) مشابه و فاقد اختلاف معنادار بودند.
- در همه قومیت‌ها(جدول 1)، بیشترین وفور آنتی‌ژن‌هایHLA-B مربوط به HLA-B*35 بود. وفور این آنتی‌ژن در لرها به صورت معناداری کمتر بود. آلل HLA-B*15 (با وفور 76/11%) دومین آنتی‌ژن با وفور بالا در قومیت لر است که با سایر قومیت‌های دارای این آنتی‌ژن اختلاف معناداری را نشان نمی‌دهد. کردها فاقد این آنتی‌ژن می‌باشند.
- HLA-B*27 در کردها/مازنی ها و گیلک‌ها دیـده
- HLA-B*37 در آذری‌ها و مازنی‌ها دیده نمی‌شود. در مقایسه بین فارس‌ها و کردها، وفور این آنتی‌ژن دارای اختلاف معنادار می‌باشد.
- HLA-B*40 فقط در لرها دیده نمی‌شود و اختلاف بین سایر گروهها نیز معنادار به نظر نمی‌رسد.
- HLA-B*41 در آذری‌ها دیده نمی‌شود و در لرها
- HLA-B*42 فقط در فارس‌ها دیده می‌شود و در مقایسه با سایر قومیت‌ها نیز فاقد اختلاف معناداری است.
- HLA-B*45 فقط در فارس‌ها و مازنی‌ها دیده می‌شود و در مقایسه بین این دو گروه نیز فاقد اختلاف معنادار است.
- HLA-B*51 در کردها و گیلک‌ها نسبت به سایر گروهها وفور بالاتری دارد که در مقایسه با فارس‌ها/آذری‌ها و مازنی‌ها این اختلاف معنادار است.
- HLA-B*52 در لرها دیده نمی‌شود و در مقایسه با سایر قومیت‌ها نیز اختلاف معنادار به نظر نمی‌رسد.
- HLA-B*53 در فارس‌ها و آذری‌ها به صورتی فاقد اختلاف می‌باشد.
- آلل‌های HLA-B*54 و HLA-B*46 با وفور 35/0% فقط در آذری‌ها دیده می‌شوند که این اختلاف معنادار به نظر نمی‌رسد.
- HLA-B*55 در فارس‌ها, کردها و گیلک‌ها به صورتـی تقریبـاً مشابـه و فاقـد اختــلاف دیـده
- آلل‌های HLA-B*81, HLA-B*48 و HLA-B*47 فقط در فارس‌ها دیده می‌شوند و در مقایسه با سایر گروهها این وفور دارای اختـلاف معنـاداری
- آنتی‌ژن‌های HLA-B*58 فقط در گیلک‌ها دیده می‌شود که این اختلاف معنـادار نیست.
جدول 3: فراوانی آللی HLA-A در بین قومیت‌های فارس/آذری/لر/کرد/گیلک/مازنی(1473=n)
| HLA-A | فارس(درصد) | آذری(درصد) | لر(درصد) | کرد(درصد) | گیلک(درصد) | مازنی(درصد) |
| 1473 (100) | 955 (8/64) | 303 (6/20) | 51 (50/3) | 61 (1/4) | 65 (4/4) | 38 (6/2) |
| 01 | 175 (32/18) | 55 (15/18) | 9 (65/17) | 10 (39/16) | 10 (4/15) | 5 (15/13) |
| 02 | 269 (25/28) | 86 (38/28) | 14 (45/27) | 18 (5/29) | 26 (40) | 9 (65/23) |
| 03 | 161 (85/16) | 54 (82/17) | 9 (65/17) | 4 (56/6) | 4 (15/6) | 7 (45/18) |
| 11 | 100 (45/10) | 29 (6/9) | 4 (85/7) | 12 (67/19) | 6 (25/9) | 4 (55/10) |
| 13 | 1 (1/0) | - | - | - | - | - |
| 23 | 21 (2/2) | 11 (6/3) | - | 3 (91/4) | 1 (55/1) | - |
| 24 | 122 (75/12) | 38 (54/12) | 9 (65/17) | 12 (67/19) | 3 (60/4) | 6 (85/15) |
| 25 | - | 1 (33/0) | - | - | - | - |
| 26 | 31 (24/3) | 11 (63/3) | 4 (85/7) | - | 7 (75/10) | 2 (25/5) |
| 29 | 14 (46/1) | 4 (33/1) | - | - | 1 (55/1) | - |
| 30 | 20 (1/2) | 6 (98/1) | 1 (95/1) | - | 3 (60/4) | 3 (9/7) |
| 31 | 5 (52/0) | 1 (33/0) | - | 1 (65/1) | - | 1 (6/2) |
| 32 | 17 (78/1) | 2 (66/0) | 1 (95/1) | 1 (65/1) | 3 (60/4) | - |
| 33 | 10 (04/1) | - | - | - | - | - |
| 66 | 1 (10/0) | - | - | - | - | - |
| 68 | 8 (83/0) | 4 (32/1) | - | - | 1 (55/1) | 1 (6/2) |
| 69 | - | 1 (33/0) | - | - | - | - |
| HLA-DRB1 | فارس (درصد) | آذری (درصد) | لر (درصد) | کرد (درصد) | گیلک (درصد) | مازنی (درصد) |
| 1473 (100) | 955 (8/64) | 303 (6/20) | 51 (50/3) | 61 (1/4) | 65 (4/4) | 38 (6/2) |
| 07 | 67 (01/7) | 24 (93/7) | 1 (95/1) | 2 (27/3) | 5 (7/7) | 2 (26/5) |
| 08 | 43 (5/4) | 21 (93/6) | 5 (10) | 8 (1/13) | 3 (65/4) | 2 (26/5) |
| 13 | 62 (5/6) | 20 (6/6) | 3 (8/5) | 5 (1/8) | 2 (1/3) | 2 (26/5) |
| 14 | 48 (02/5) | 16 (28/5) | 1 (95/1) | 2 (26/3) | 1 (55/1) | - |
| 15 | 51 (35/5) | 14 (62/4) | 6 (7/11) | - | 3 (65/4) | 3 (88/7) |
| 18 | 61 (38/6) | 18 (95/5) | 5 (10) | 3 (5) | 4 (15/6) | 2 (26/5) |
| 27 | 18 (88/1) | 5 (65/1) | 4 (8/7) | - | - | - |
| 35 | 281 (4/29) | 87 (29) | 9 (6/17) | 16 (2/26) | 19 (2/29) | 15 (43/39) |
| 37 | 8 (84/0) | - | 1 (95/1) | 1 (64/1) | 2 (1/3) | - |
| 38 | 59 (17/6) | 16 (28/5) | 2 (8/3) | 1 (64/1) | - | 3 (88/7) |
| 39 | 7 (75/0) | - | - | - | 2 (1/3) | - |
| 40 | 32 (35/3) | 5 (65/1) | - | 1 (64/1) | 1 (55/1) | 1 (65/2) |
| 41 | 30 (14/3) | 15 (95/4) | 5 (10) | 1 (64/1) | 2 (1/3) | - |
| 42 | 1 (104/0) | - | - | - | - | |
| 44 | 30 (14/3) | 15 (95/4) | 2 (8/3) | 1 (64/1) | 3 (65/4) | 1 (65/2) |
| 45 | 2 (21/0) | - | - | - | - | 1 (65/2) |
| 46 | - | 1 (33/0) | - | - | - | - |
| 47 | 1 (104/0) | - | - | - | - | - |
| 48 | 1 (104/0) | - | - | - | - | - |
| 49 | 20 (1/2) | 9 (97/2) | - | 1 (64/1) | - | 2 (26/5) |
| 50 | 32 (35/3) | 8 (65/2) | 1 (95/1) | 2 (27/3) | 2 (1/3) | 1 (65/2) |
| 51 | 72 (55/7) | 18 (95/5) | 6 (7/11) | 12 (6/19) | 8 (3/12) | 2 (26/5) |
| 52 | 14 (47/1) | 7 (32/2) | - | 3 (5) | 5 (7/7) | 1 (65/2) |
| 53 | 3 (31/0) | 1 (33/0) | - | - | - | - |
| 54 | - | 1 (33/0) | - | - | - | - |
| 55 | 8 (85/0) | - | - | 1 (64/1) | 1 (55/1) | - |
| 56 | 1 (104/0) | 1 (33/0) | - | - | - | - |
| 57 | 2 (21/0) | - | - | 1 (64/1) | 1 (55/1) | - |
| 58 | - | - | - | - | 1 (55/1) | - |
| 81 | 1 (104/0) | - | - | - | - | - |
| جمع | 955 (100) | 303 (100) | 51 (100) | 61 (100) | 65 (100) | 38 (100) |
| HLA-DRB1 | فارس(درصد) | آذری(درصد) | لر(درصد) | کرد(درصد) | گیلک(درصد) | مازنی(درصد) |
| 1473 (100) | 955 (8/64) | 303 (6/20) | 51 (50/3) | 61 (1/4) | 65 (4/4) | 38 (6/2) |
| 01 | 118 (4/12) | 29 (6/9) | 5 (8/9) | 5 (2/8) | 9 (85/13) | 4 (5/10) |
| 03 | 141 (8/14) | 43 (2/14) | 9 (65/17) | 10 (4/16) | 15 (23) | 4 (5/10) |
| 04 | 160 (7/16) | 62 (46/20) | 10 (6/19) | 9 (75/14) | 4 (20) | 9 (7/23) |
| 07 | 118 (4/12) | 37 (2/12) | 5 (8/9) | 8 (1/13) | 3 (65/4) | 4 (5/10) |
| 08 | 15 (6/1) | 5 (65/1) | 1 (96/1) | - | - | - |
| 09 | 8 (83/0) | 3 (99/0) | - | - | - | - |
| 10 | 24 (51/2) | 12 (96/3) | 1 (96/1) | 2 (27/3) | 4 (15/6) | 2 (25/5) |
| 11 | 173 (11/18) | 55 (2/18) | 12 (55/23) | 17 (86/27) | 7 (8/10) | 10 (35/26) |
| 12 | 4 (4/0) | 1 (33/0) | 1 (96/1) | 1 (65/1) | - | 1 (65/2) |
| 13 | 55 (75/5) | 19 (2/6) | 3 (88/5) | 1 (65/1) | 1 (55/1) | - |
| 14 | 20 (1/2) | 12 (27/6) | - | 1 (65/1) | 2 (1/3) | 1 (65/2) |
| 15 | 97 (1/10) | 19 (27/6) | 3 (88/5) | 5 (2/8) | 5 (7/7) | 3 (9/7) |
| 16 | 22 (3/2) | 6 (98/1) | 1 (96/1) | 2 (27/3) | 6 (2/9) | - |
جدول 6: اختلاف معنادار فراوانی آللی HLA-A/B/DRB1 بین قومیت‌های مختلف
| فارس | آذری | لر | کرد | گیلک | مازنی | |
| فارس | * |
HLA-DRB1*15 | HLA-B*27/41 HLA-DRB1*15 |
HLA-A*03/ 11 HLA-B*08/ 51/52 HLA-DRB1*15 |
HLA-A* 03/26 HLA-B*38/52/58 HLA-DRB1*04/11/16 |
HLA-A*30 HLA-B*45 HLA-DRB1*15 |
| آذری | HLA-DRB1*15 | * |
HLA-B*15/27/37 |
HLA-A*03/11 HLA-B*51/57 |
HLA-A*03/ 26/32 HLA-B*37/39/52/ 55/ 56 HLA-DRB1*04/16 |
HLA-A*30 |
| لر | HLA-B*27/41 HLA-DRB1*15 |
HLA-B*15/27/37 |
* |
HLA-B*15/27 | HLA-A*24 HLA-B*35/53 HLA-DRB1*04 |
HLA-B*35 |
| کرد | HLA-A*03/ 11 HLA-B*08/ 51/52 HLA-DRB1*15 |
HLA-A*03/11 HLA-B*51/57 |
HLA-B*15/27 |
* |
HLA-A*24 HLA-DRB1*11 |
HLA-B*15/ 51 |
| گیلک | HLA-A*03/26 HLA-B*38/52/58 HLA-DRB1*04/11/16 |
HLA-A*03/ 26/32 HLA-B*37/39/52/55/ 58 HLA-DRB1*04/16 |
HLA-A*24 HLA-B*35/53 HLA-DRB1*04 |
HLA-A*24 HLA-DRB1*11 |
* |
HLA-DRB1*11 |
| مازنی | HLA-A*30 HLA-B*45 HLA-DRB1*15 |
HLA-A*30 |
HLA-B*45 |
HLA-B*15/ 51 |
HLA-DRB1*11 |
* |
بحث
به طور کلی در این مطالعه تعداد 21 آلل HLA-A , 31 آللHLA-B و 13 آللHLA-DRB1 در جمعیت مورد مطالعه مشاهده شدند، که از نظر تعداد آنتی‌ژن‌های مشاهده شده مشابه با مطالعه‌های انجام شده در پاکستان و در ایران می‌باشد.
9/96% از افراد این مطالعه مرد بودند. با توجه به درصد کمتر اهدای خون توسط زنان، تعداد افراد این گروه عضو در مرکز نیز کمتر می‌باشد. بالاترین وفور سنی مربوط به محدوده سنی 26 الی 35 سال و پس از آن به محدوده سنی 36 الی 45 سال تعلق دارد. به عبارتی حدود 5/81% از داوطلبان اهدای سلول به غیر خویشاوند، در محدوده سنی 26 الی 45 سال قرار دارند و بیشتر از گروه مردان می‌باشند. در گزارش سال 2008 رجیستری فرانسه قید شده, در سال 2003 حدود 8/39% و در سال 2008 حدود 2/39% از اعضای این مرکز از مردان بوده‌اند. از نظر سنی در سال 2008 حدود 6/81% از افراد عضو مرکز 40 سال یا
کمتر داشته‌اند که با نتایج مطالعه حاضر هم‌خوانی ندارد(26). اصولاً زنان مولتی پاروس و زنانی که فرزندی به دنیا نیاورده‌اند(نولی پاروس)، باعث افزایش احتمال بروز cGVHD پس از HSCT می‌شوند(27). از سوی دیگر آنتی‌بادی‌های ضد HLA در زنان مولتی پاروس دیده می‌شود(28). در تحقیقی در سال 2012 طی بررسی اثر این آنتی‌بادی‌ها مشخص شد که حضور آنتی‌بادی‌ها در مقایسه با بیماران فاقد آن‌ها بر بقای 3 ساله بیماران تحتHSCT اثر منفی دارد و این آنتی‌بادی‌ها منجر به نارسایی یا شکست پیوند می‌شوند(30، 29). لـذا به نظر می‌رسد از این نظر مردان کاندیداهای بهتری بـه عنوان اهداکننده باشند.
جـداول فـراوانی آنتی‌ژن‌هایHLA-A/B در مطالعه‌های
مختلف در ایران در سایت شبکه وفور آللی قابل دسترسی هستند(31). کامل‌ترین آن‌ها مربوط به گزارش مؤسسه رویان بر روی 6300 نمونه خون بند ناف است. بین نتایج مطالعه حاضر و گزارش رویان در وفور آنتی‌ژن‌های HLA-A*01/02/03/13/34/38 با اطمینان 95% (خطای 05/0) اختلافی مشاهده نشد. در وفور آنتی‌ژن‌های HLA-A*23/25/31/66 با اطمینان90% (خطای 1/0) نیز اختلافی مشاهده نگردید. بین وفور سایر آنتی‌ژن‌ها بین دو مطالعه تفاوت معنادار وجود دارد. بالاترین فراوانی در مطالعه رویان به ترتیب: HLA-A*02/24/01/03و در این مطالعه به ترتیب به صورت HLA-A*02/01/03/24 بودند. بین گزارش حاضر و گزارش رویان در وفور آنتی‌ژنیHLA-B*07/08/13/14/15/27/35/37/51 اختلافی مشاهده نشد. هم چنین در مورد آنتی‌ژن‌های HLA-B*18/54/57 با اطمینان 90% (خطای 1/0) اختلافی مشاهده نشد. بین وفور سایر آنتی‌ژن‌ها بین دو مطالعه تفاوت معنادار وجود داشت. بالاترین فراوانی در هر دو مطالعه مربوط به HLAB*35 می‌باشد. در مطالعه رویان HLA-B*73 با وفور 6/0 گزارش شده که در این مطالعه دیده نشد و این اختلاف از نظر آماری معنادار است. در مطالعه حاضر آلل‌های HLA-B*50 (با وفور 1/3%) و HLA-B*81 (با وفور 06/0%) مشاهده شدند که در مطالعه رویان گزارش نشدند( فاقد اختلاف معنادار).
امیر زرگر و همکاران در سال 2001,HLA-DRB1*11 را بر روی 100 نفر از ساکنین استان فارس به روش مولکولی بررسی نمودند(32). آن‌ها گزارش کردند که HLA-DRB1*11 (با فور 25%) بیشترین وفور را دارد. در مقایسه با وفور 6/18% آنتی‌ژن مذکور در مطالعه حاضر این اختلاف معنادار به نظر نمی‌رسد(05/0 p>).
در مقایسه با وفور آنتی‌ژن‌ها بین گروه فارس در مطالعه حاضر با 91 نفر از پارسیان پاکستان در سال 2005 ، مشخص شد که تعداد آلل‌های HLA-B یافت شده در بین پارسیان(12 آلل) در مقایسه با فارس‌ها در مطالعه حاضر (31 آلل) کمتر می‌باشد(22). اما همانند مطالعه حاضر، بالاترین وفور گزارش شده در پارسیان مربوط به آنتی‌ژن‌هایHLA-B*35 (با وفور 9/15%) و سپس HLA-DRB1*11 (با وفور23%) می‌باشد.HLA-B*27/49 وHLA-DRB1*12 که در بین فارس‌ها یافت شده، در پارسیان دیده نمی‌شود و این اختلاف معنادار است(05/0 p<). HLA-B*46/47/48/53/54/55/56/81 نیز در پارسیان دیده نشد اما این اختلافات معنادار نیست. از بین آلل‌های مشترک بین دو گروه نیز وفور HLA-B*13/14/15/35/45 دارای اختلاف مشهود است. HLA-B*37 که در بین پارسیان دیده می‌شود در بین فارس‌ها دیده نمی‌شود. HLA-DRB1*03/04 نیز بین دو گروه متفاوت هستند. علت این اختلافات می‌تواند ناشی از مقید بودن پارسیان به ازدواج‌های داخل قومی و عدم اختلاط با سایر اقوام باشد. فرجادیان نیز در مطالعه HLA-DRB1 به روش High Resolution بین 72 نفر از افراد ساکن استان فارس و 65 زرتشتی ساکن استان یزد، به تفاوت بین زیر گروه‌های جمعیت ایرانی اشاره نموده است(6).
فرجادیان در سال 2009 ، پلی‌مورفیسم HLA-DRB1 را در 816 نفر از یازده قومیت مختلف کشور بررسی نمود(9). طی مقایسه وفور آنتی‌ژنی, در قومیت‌های فارس, لر و آذری با مطالعه وی مشخص گردید که در هر دو مطالعه بالاترین وفور HLA-DRB1 مربوط به HLA-DRB1*11 می‌باشد اما وفور مشاهده شده در مطالعه فرجادیان بالاتر از مطالعه حاضر است. قومیت کرد در هر دو مطالعه فاقد HLA-DRB1*08/09 می‌باشند. نتایج این تحقیق نشان دادند که در بین قومیت‌های مورد مطالعه تفاوت‌ها و شباهت‌هایی از نظر وفور آلل‌های HLA وجود دارد. فرجادیان و همکاران در مطالعه خود بر روی 816 نفر از قومیت‌های فارس/آذری/کرد/لرهای ساکن خرم‌آباد/لرهای بختیاری/ لر یاسوج/عرب‌های خوزستان/ عرب‌های فاموری/ بلوچ‌ها/ زرتشتی‌ها/ یهودی‌ها بیان نمودند که اقوام ایرانی قرابت ژنتیکی نزدیکی به یکدیگر دارند اما علی‌رغم تعلق داشتن آن‌ها به یک شاخه، به تفاوت‌های بین قومیت‌های مختلف(زیر گروه جمعیتی) نیز اشاره نموده است(9).
قشقایی و همکاران نیز در سال 2009 وفور برخی آلل‌های کلاس یک(HLA-A/B) را بر روی 600 نمونه خون بند ناف گزارش نمودند(2). بالاترین وفور آنتی‌ژن‌های HLA-A به ترتیب مربوط به HLA-A*02/24/03/11 و بالاترین وفور آنتی‌ژن‌های HLA-B مربوط بهHLA-B*35 هستند. در هر دو مطالعه، رویان و قشقایی گزارشی در مورد فراوانی HLA-A*13/38 وجود ندارد حال آن که در مطالعه حاضر نیز کمترین وفور(06/0) بهHLA-A*13 مربوط می‌باشد. در مطالعه حاضر و رویان، مواردی از HLA-A*25/34 مشاهده شد که در گزارش قشقایی دیده نمی‌شود. بین گزارش حاضر و مطالعه قشقایی در وفور آنتی‌ژن‌هایHLA-A*11/ 24/26 /29/43 /66/68/74/80 تشابه وجود دارد و وفور سایر آنتی‌ژن‌ها بین این دو مطالعه تفاوت معناداری دارند(05/0 p<). دو گزارش از نظر وفور آلل‌های HLA-B*07/ 13/14/ 15/18/ 35/51/52/58 تفاوت دارند و در مورد وفور سایر آنتی‌ژن‌ها اختلاف مشهودی مشاهده نشد.
در مطالعه حاضر برای 214 نفر در HLA-A , برای 180 نفر در HLA-B و برای 233 نفر در HLA-DRB1 فقط یک آلل با کیت‌های مصرفی مشخص گردیدند که بیانگر انحراف از HWE (معادله هاردی- واینبرگ با 05/0 p<) در تخمین هموزیگوسیتی مورد انتظار می‌باشد. استفاده از کیت‌های High Resolution و دریافت اطلاعات قرابت بین والدین افراد(که از اهداف این طرح نبوده‌اند), برای تعیین آلل دوم کمک‌کننده هستند.
به طور کلی برای انحراف از HWE در یک جمعیت، دلایل متعددی قابل طرح هستند: قرابت و ازدواج‌های فامیلی, Selection Pressure (عامل محیطی و تمایزی مثل مرگ و میر و یا زاد و ولد که جمعیتی را به سمت تغییرات ژنتیکی سوق می‌دهد) و اختلاط زیر گروه‌های جمعیتی(33). از دیگر دلایل این امر وجود آلل‌های نول(null) است که منجر به مشاهده موارد بیشتر هموزیگوسیتی می‌شود(34).
نتیجه‌گیری
با توجه به تفاوت‌های ژنتیکی بین جمعیت کشورهای مختلف و شباهت بین اقوام داخل یک کشور، تاسیس مرکزی برای جذب داوطلبان اهدای سلول‌های بنیادی خونساز به غیر خویشاوند در هر کشور قابل توصیه است. با توجه به تاسیس چنین مرکزی در سازمان انتقال خون ایران(مرکز سپاس) در سال 1387 و جمع‌آوری اطلاعات در نرم‌افزار مربوطه، بررسی مشخصات و فراوانی آنتی‌ژنی داوطلبان قابل لحاظ بود. نتایج تحقیق حاضر نشان دادند که در بین قومیت‌های مورد مطالعه تفاوت‌ها و شباهت‌هایی از نظـر وفـور آلل‌هـای HLA مشاهده شدند.
تشکر و قدردانی
هـزینه‌های ایـن طـرح بخشـی از طریـــق ستاد توسعه سلول‌های بنیادی و بخشی از طریق شورای پژوهش مؤسسه عالـی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون تامیـن شده‌اند. از همکاری خانم‌ها: نادیا باقری، مریم زمان وزیری و فرانک دیکلو و آقایان: دکتر مجید مسلمی، دکتر بشیر
حاجی بیگی و اسماعیل کوکب سیار، کارکنان بخش‌های نمونه‌گیری سالن اهدای خون پایگاه منطقه‌ای آموزشی انتقال خون تهران و کارکنان بخش‌های پذیرش و نمونه‌گیری آزمایشگاه تشخیص طبی ستاد مرکزی سازمان انتقال خون ایران قدردانی می‌گردد.
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
