چکیده سابقه و هدف بیماریهای مزمن و درمانهای آن بر جنبههای مختلف جسمی، روانی و اجتماعی کیفیت زندگی فرد اثر منفی میگذارند. مطالعه حاضر با هدف تعیین رابطه بین سلامت معنوی با کیفیت زندگی و سلامت روان جوانان مبتلا به بتا تالاسمی ماژور انجام شد. مواد و روشها در این مطالعه توصیفی- همبستگی، 96 جوان مبتلا به تالاسمی، به روش نمونهگیری آسان از مراکز بیماریهای خاص و مرکز تالاسمی بزرگسالان ظفر شهر تهران در سال 1389 انتخاب و وارد مطالعه شدند. دادهها به روش خود گزارشی جمعآوری شدند. ابزار مورد استفاده شامل فرم مشخصات جمعیت شناختی، فرم کوتاه شده پرسشنامه سازمان بهداشت جهانی برای کیفیت زندگی، پرسشنامه 28 سؤالی سلامت عمومی و پرسشنامه سلامت معنوی بود. دادهها با استفاده از نرمافزار آماری SPSS ویرایش 18 و با استفاده از آزمون تی، آنالیز واریانس یک طرفه و ضریب همبستگی پیرسون در سطح معناداری 05/0 p< تحلیل شدند. یافتهها یافتهها نشان داد 74% جوانان مبتلا به تالاسمی سلامت معنوی متوسط، 9/72% کیفیت زندگی متوسط و 5/62% اختلال در سلامت روان داشتند. نمره سلامت معنوی، همبستگی مثبت و معناداری با نمره کل کیفیت زندگی (001/0 p= ، 347/0 r=) و همبستگی معکوس معناداری با نمره سلامت روان(001/0 p< ، 525/0- r=) داشت. نتیجه گیری در جوانان مبتلا به تالاسمی، افزایش سلامت معنوی با افزایش کیفیت زندگی و ارتقاء سلامت روان همراه است. توجه به ابعاد معنوی بیماران درکنار ابعاد جسمی، روانی و اجتماعی بیماران به منظور اجرای مراقبت پرستاری کلنگر توصیه میگردد. کلمات کلیدی:تالاسمی، کیفیت زندگی، سلامت روان
تاریخ دریافت : 22/4/92 تاریخ پذیرش : 1/11/92
1- مؤلف مسؤول: دانشجوی دکترای پرستاری ـ مربی دانشکده پرستاری و مامایی ـ دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج ـ کرج ـ ایران ـ صندوق پستی: 313-31485 2- دکترای پرستاری ـ مربی دانشکده پرستاری و مامایی ـ دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج ـ کرج ـ ایران 3- پزشک عمومی ـ مرکز تحقیقات انتقال خون ـ مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون و درمانگاه تالاسمی ـ تهران ـ ایران
مقدمه تالاسمی ماژور، یک هموگلوبولینوپاتی ارثی است که به دنبال جهش در ژنهای سازنده زنجیره β گلوبین به فرد منتقل میشود(1). این بیماری از شایعترین بیماریهای ارثی دنیا و از مشکلات مهم بهداشتی- درمانی به شمار میرود(2). در حدود 18800 بیمار مبتلا به تالاسمی ماژور در ایران وجود دارند(3). سابقاً بیشتر مبتلایان به بیماریهای مزمن تا قبل از سنین بزرگسالی از بین میرفتند، اما امروزه بیش از 90 درصد کودکان مبتلا به بیماریهای مزمن به سنین بزرگسالی میرسند. نتایج مطالعه موسالام در سال 2008 نشان داد که در ایالات متحده امریکا، 44% از جمعیت بیماران مبتلا به تالاسمی در سنین جوانی قرار دارند(4). با وجودی که به کمک پیشرفتهای اخیر پزشکی، ترانسفوزیون خون و درمانهای آهنزدایی، بقای بیماران تالاسمی افزایش یافته، اما مشکلات روانی اجتماعی حاصل از طبیعت مزمن بیماری و درمان تهاجمی آن، هنوز از چالشهای مهم پیش روی این بیماران میباشد(5). مسائل جسمی چون آنمی مزمن، دفورمیتیهای استخوانی، تغییر در رشد و کوتاهی قد، به تعویق افتادن روند بلوغ جسمی، نارسایی قلبی، آریتمیهای قلبی، اختلال در عملکرد کبد و غدد درونریز، مسایل روانی اجتماعی چون ناخوشایندی، طولانی و مکرر بودن رژیم درمانی، کاهش عملکرد تحصیلی، محدودیت در ارتباطهای اجتماعی، احساس بیچارگی ناشی از وابستگی به دیگران جهت دریافت مراقبت، احساس بیکفایتی در انجام بعضی از امور عادی، خشم، اضطراب ناشی از موقعیتهای نامعین و نامعلوم، غم و اندوه ناشی از مشکلات سلامتی، نگرانی از مرگ زودرس، گوشهگیری، افسردگی، کاهش اعتماد به نفس و مسائل اقتصادی ناشی از هزینه بستری شدن، تزریق مکرر خون و استفاده از درمانهای آهن زدایی از مشکلات عمده این بیماران به شمار میرود(6، 1). در این حین، عبور از دوران کودکی و نوجوانی و رسیدن به دوران جوانی و بزرگسالی، چالشهای دیگری را مانند ازدواج، رخدادهای مهم زندگی مانند، گرفتن گواهینامه رانندگی، اشتغال، فشارهای اقتصادی، نگرانیهای عاطفی و مشکلات مربوط به خدمات پزشکی پیش روی بیماران قرار میدهد(7). مشکلات جسمی، روانی، اقتصادی و اجتماعی در این گروه از بیماران، کیفیت زندگی آنها را متاثر میسازد. کیفیت زندگی دامنهای از نیازهای عینی انسان است که در ارتباط با درک شخصی و گروهی افراد از احساس خوب بودن حاصل میشود(8). مطالعههای متعددی با هدف ارزیابی اثر بیماری و درمان بر کیفیت زندگی بیماران تالاسمی انجام شده است که نشان میدهند، این بیماران کیفیت زندگی پایینی را در ابعاد جسمی، عاطفی و اجتماعی تجربه میکنند(9، 1). بیماران مبتلا به تالاسمی در معرض ابتلا به انواع مختلف اختلالات روانی قرار دارند. مطالعه خانی در سال 1387 نشان داد که 9/64% بیماران تالاسمی فاقد سلامت روانی و 5/20% مشکوک به بیماری روانی بودند(10). نتایج مطالعه خدایی(1384) نیز نشان داد 78% از مبتلایان به تالاسمی در سنین 18 تا 21 سال سلامت روانی نامطلوب داشتند(11). نتایج مطالعه نادری در سال 2012 در بیماران تالاسمی سنین 15 تا 24 سال نشان داد که 8/50 درصد مشکوک به بیماری روانی بودند که میزان فراوانی علایم جسمی 3/7% ، افسردگی 6/11% ، اضطراب 5/8% و اختلال عملکرد اجتماعی 4/3% بود(12). شواهد حاکی از آن است که جوانان مبتلا به تالاسمی بیش از کودکان و نوجوانان با مشکلات روانی و اجتماعی رو به رو هستند(8، 7). یکی از راههای ارتقای سلامت روان و کیفیت زندگی توجه به سلامت معنوی است(14، 13). سلامت معنوی، از ابعاد مهم سلامت انسان است که رابطه بین نیروهای داخلی را هماهنگ و یکپارچه نموده و با ویژگیهایی مانند ثبات زندگی، صلح، تناسب و هماهنگی، احساس، ارتباط و نزدیکی با خدا مشخص میشود(15). نتایج پژوهش محققان نشان داده است که تقویت بعد معنوی از یک سو علایم بیماری را کاهش داده و از سوی دیگر توانایی سازگاری فرد را افزایش میدهد، هم چنین سلامت روان فرد را بهبود بخشیده، به کاهش ناامیدی و افسردگی کمک مینماید و موجب بهبود عملکرد اجتماعی و ارتقاء کیفیت زندگی بیمار میشود(18-16، 14، 13). انسان، موجودی چند وجهی است که نادیده گرفتن هر یک از وجوه وی، بخشی حیاتی از انسانیت فرد و نتایج قابل توجه آن بر کل زندگی را حذف میکند. اکثر مدلهایپرستاریبر رویکردکلنگرتاکید دارند و همواره ازپرستارانمیخواهند کهبهمفهوم مراقبتکلنگرمتعهد بوده،نیازهای جسمی، روانی،عاطفی،اجتماعی ومعنوی بیماران را مد نظر قرار دهند. چهار نیاز اول غالباً در مراقبتها مد نظر قرار داده میشوند اما حیطه مراقبت معنوی، حیطهای است که مکرراً نادیده انگاشته میشود(19). با توجه به موارد فوق، مطالعه حاضر با هدف بررسی ارتباط سلامت معنوی با کیفیت زندگی و سلامت روان جوانان مبتلا به تالاسمی ماژور انجام گردید.
مواد و روشها اینپژوهش،یکمطالعه توصیفی - همبستگی بود که بر روی96 جوان مبتلا به تالاسمی انجام شد. جامعه پژوهش این مطالعه شامل بیماران مبتلا به بتا تالاسمی ماژور مراجعهکننده به مرکز بیماریهای خاص و مرکز تالاسمی بزرگسالان ظفر(وابسته به سازمان انتقال خون) بودند. حجم نمونه بر اساس مطالعههای قبلی انجام شده در این زمینه و توسط فرمول آماری محاسبه گردید. نمونهگیری به روش آسان از جامعه پژوهش انجام گرفت. شرط ورود به مطالعه، سن بالای 18سال و عدم سابقه ابتلا به بیماری جسمی شناخته شده به جز تالاسمی و عوارض آن بود. ابزارمورد استفاده در این مطالعه از چهار بخش کلی تشکیل شده بود. بخش اول: پرسشنامه جمعیتشناختی که مشخصاتدموگرافیکشرکتکنندگانازقبیلسن،جنس، سطحتحصیلات و درآمدخانواده را مورد بررسی قرار میداد. بخش دوم: پرسشنامهسلامتمعنویپولوتزین والیسون که شامل ۲۰سؤال با نمرهگذاریلیکرت۶نقطهای(ازکاملاًمخالفم(1)تاکاملاًموافقم(6) )بود.سؤالات با بارمنفی،نمرهگذاریمعکوسشده بودند. دامنه امتیاز کسب شده از این پرسشنامهبین 20 تا 120 بود.براساس امتیاز نهایی، جوانان به سه دسته با سلامت معنوی پایین(20 تا 40)، متوسط(41 تا 99) و بالا(100 تا 120) تقسیم شدند. اعتبار و روایی این ابزار در مطالعه فاطمی(1385) با آلفای 82/0 تایید شده بود(16). بخش سوم: فرم کوتاه شده پرسشنامه سازمان بهداشت جهانی برای کیفیت زندگی WHOQOL-BREF بود. این ابزار دارای 26 گویه است که حیطههای سلامت جسمی(7 سؤال)، سلامت روانی(6 سؤال)، روابط اجتماعی(3 سؤال) و سلامت محیطی(8 سؤال) را با کمک مقیاس 5 نقطهای لیکرت از 1 تا 5 ارزیابی میکند. دو سؤال به هیچ حیطهای تعلق نداشته و وضعیت سلامت و کیفیت زندگی کلی فرد را میسنجد. دامنه نمرات هر بعد کیفیت زندگی بین 20-4 امتیاز است که 4 ، نشانه بدترین و 20 ، نشانه بهترین وضعیت میباشد. روایی و پایایی نسخه فارسی این پرسشنامه توسط نجات و همکارانش در سال 1386 در جمعیت ایرانی تایید شده است. قابلیت اعتبار این ابزار 7/0 گزارش شد(20). بخش چهارم: پرسشنامه 28 سؤالی سلامت عمومی (GHQ-28) که توسط گلدبرگ در سال1972 طراحی شده و وضعیت روانی فرد را در یک ماهه اخیر بررسی میکند. پرسشنامه دارای 7 سؤال زیر مقیاسهای سلامت جسمانی، اضطراب و بیخوابی، اختلال کارکردهای اجتماعی و افسردگی است که توسط مقیاس لیکرت از 0 تا 3 (خیر، کمی، زیاد، خیلی زیاد) نمرهگذاری شده است. بر اساس نقطه برش، کسب نمره بالاتر از 23 در کل آزمون نشانه اختلالات روانی و پایینتر از آن نشانه سلامت روان میباشد. در هر یک از حیطههای سلامت جسمی، افسردگی، اضطراب و کارکرد اجتماعی از نقطه برش 6 استفاده شد. پایایی این پرسشنامه در مطالعههای ایرانی بین 79/0 تا 82/0 گزارش شده است(21). در مطالعه حاضر به منظور تعیین ضریب پایایی پرسشنامهها از روش باز آزمایی مجدد استفاده گردید. به این صورت که پرسشنامهها در دو مرحله به فاصله 10 روز در اختیار 10بیمار تالاسمی قرار داده شدند و همبستگی حاصل از دو آزمون برآورد گردید که برای پرسشنامه سلامت معنوی 81/0=r ، پرسشنامه کیفیت زندگی 77/0=r و پرسشنامه سلامت عمومی 83/0=r محاسبه شد. جهت انجام پژوهش، پژوهشگر پس از کسب اجازه از مسؤولین دانشکده پرستاری و مامایی و ارایه معرفی نامه رسمی از دانشگاه به مسؤولین سازمان انتقال خون، به مرکز بیماریهای خاص و مرکز تالاسمی بزرگسالان ظفر معرفی شد. پس از کسب موافقت دو مرکز جهت انجام پژوهش، پژوهشگر به طور روزانه به مراکز مذکور مراجعه و پس از انتخاب بیماران واجد شرایط، پس از کسب رضایت کتبی از بیمار، اطلاعات را به شیوه خود گزارشی جمعآوری نمود. در تمام مراحل تکمیل پرسشنامه، پرسشگر در کنار نمونهها حضور داشته و به پرسشهای آنها در مورد سؤالات پاسخ داده بود. به منظور رعایت اصول اخلاقی به مسؤولین مراکز درمانی اطمینان داده شد که در صورت تمایل، نتایج پژوهش در اختیارشان قرار گیرد. اطلاعات مربوط به بیماران در یک بانک اطلاعاتی ذخیره شد و دادهها با استفاده از نرمافزار آماری SPSSویرایش 18 با کمک آزمون تی، آنالیز واریانس یک طرفه و ضریب همبستگی پیرسون تحلیل آماری شدند. سطح معناداری در این مطالعه مساوی و کمتر از 05/0% در نظر گرفته شد.
یافتهها 96 بیمار تالاسمی در این مطالعه شرکت داشتند که(41 نفر) 7/42% آنان مذکر و (55 نفر) 3/57% مؤنث بودند. از نظر سطح سواد 5/13% کمتر از دیپلم، 4/35% دیپلم، 8/20% فوق دیپلم و2/30% لیسانس و بالاتر بودند. میانگین سن 78/3 ± 89/26 سال(دامنه 20 تا38 سال) و متوسط درآمد خانواده 921/547 ± 604/762 هزار تومان در ماه(دامنه 300 هزار تومان تا 3 میلیون تومان در ماه) بود. جدول شماره 1 میانگین نمرات سلامت معنوی، کیفیت زندگی و سلامت روان را نشان میدهد. بر اساس نقاط برش، 74% جوانان سلامت معنوی متوسط و 26% سلامت معنـوی بـالا داشتنـد. 25% جوانان تالاسمی کیفیت زندگی خــوب، 9/72% متـوسـط و 1/2% کیفیـت زندگـی پایینـی داشتند. 5/37% دارای سلامت روان و 5/62% بیماران دچار اختلال روان بودند. بر اساس زیر مقیاسهای پرسشنامه سلامت عمومی، 8/18% دچار افسردگی، 5/87% اختلال در کارکـرد اجتماعـی، 49% اضطـراب و بـیخوابـی و 2/55% علایم جسمی داشتند(جدول 2).
جدول 1: میانگین و انحراف معیار سلامت معنوی، کیفیت زندگی و سلامت روان در جوانان مبتلا به تالاسمی ماژور
متغیر
انحراف معیار ± میانگین
سلامت معنوی
82/14 ± 10/88
کیفیت زندگی
سلامت جسمی
55/0 ± 59/3
سلامت روانی
63/0 ± 20/3
روابط اجتماعی
71/0 ± 52/3
سلامت محیطی
61/0 ± 30/3
نمره کل
96/1 ± 62/13
سلامت روان
سلامت جسمانی
45/3 ± 01/7
اضطراب و بیخوابی
65/4 ± 35/6
اختلال در کارکردهای اجتماعی
76/3 ± 81/10
افسردگی
91/3 ± 93/2
نمره کل
09/11 ± 11/27
جدول 2: همبستگی بین نمره سلامت معنوی با کیفیت زندگی و سلامت روان در جوانان مبتلا به تالاسمی ماژور
متغیر
سلامت معنوی
کیفیت زندگی
سلامت جسمی
001/0 p< 352/0 r =
سلامت روانی
001/0 p< 361/0 r =
روابط اجتماعی
132/0 p< 155/0 r =
سلامت محیطی
017/0 p< 244/0 r =
نمره کل
001/0 p< 347/0 r =
سلامت روان
سلامت جسمانی
002/0 p< 317/0- r =
اضطراب و بیخوابی
001/0 p< 326/0- r =
اختلال در کارکردهای اجتماعی
001/0 p< 334/0- r =
افسردگی
001/0 p< 500/0- r =
نمره کل
001/0 p< 525/0- r =
نتیجه آزمـون آنالیـز واریانـس یـک طرفه، تفاوت آماری معناداری در میانگین نمره کیفیت زندگی(012/0=p) و سلامت روان (028/0=p) بر حسب تحصیلات نشان داد اما تفاوتی در نمره سلامت معنوی بر حسب تحصیلات به دست نیامد. ارتباط آماری معناداری بین سلامت معنوی، کیفیت زندگی و سلامت روان با سن، میزان درآمد خانواده و جنس مشاهده نشد.
بحث در مطالعه حاضر جوانان مبتلا به تالاسمی ماژور که از سلامت معنوی بالاتری برخوردار بودند، کیفیت زندگی بهتری در ابعاد جسمی، روانی و محیطی درک داشتند. مطالعه بیتز در سال 2008 نشان داد بیماران دارای سردرد میگرنی، فیبرومیالژیا، دردهای مزمن، کمر درد و ابتلا به خستگی مزمنی که بعد معنوی و مذهبی قویتری داشتند، درد و خستگی کمتری احساس میکردند، نتیجه مطالعه او نشان داد که تقویت بعد معنوی میتواند علایم آزاردهنده جسمی را کاهش دهد(22). مطالعه پورنل در سال 2009 و جعفری در سال2013 بر روی بیماران مبتلا به سرطان پستان نشان داد، بیمارانی که از سلامت معنوی بالاتری برخوردار بودند کیفیت زندگی بهتری را تجربه میکردند(24، 23). مطالعه ادگبولا در سال 2011 نیز نشان داد که سلامت معنوی بیماران مبتلا به آنمی داسی شکل، ارتباط مستقیمی با کیفیت زندگی آنان داشت(25). احتمالاً تقویت بعد معنوی با سازگاری مؤثر بیماران با شرایط آزاردهنده جسمانی و روانی ناشی از طبیعت مزمن بیماری و درک بهترآنان از کیفیت زندگی ارتباط دارد. در مطالعه حاضر بین سلامت معنوی و سلامت روانی جوانان مبتلا به تالاسمی ماژور ارتباط وجود داشت. این یافته همسو با نتایج جانسون در سال 2011، بکلمن در سال 2007 و مک کوبری در سال 2006 بود. افسردگی و اضطراب از مشکلات شایع بیماران مبتلا به بیماریهای مزمن میباشند که بر کیفیت زندگی و توانایی کنترل علایم ناخوشایند بیماری اثر منفی میگذارد. شواهد حاکی از آن است که در بیماران مبتلا به بیماریهای مزمنی مانند نارسایی قلبی، سرطان و بیماری مزمن انسدادی ریوی، سلامت معنوی بالاتر با افسردگی و اضطراب کمتری همراه بوده است(28-26). از دیدگاه معنوی و مذهبی تجارب منفی زندگی عاملی برای تعالی، تکامل و رشد معنوی انسان است(29). تقویت بعد معنوی و مذهبی به زندگی معنا میدهد و به ایجاد امید، نگرشهای مثبت و آرامش درونی فرد کمک میکند. اما وقتی که سلامت معنوی به خطر افتد، احساس تنهایی، افسردگی و بیمعنا شدن زندگی در فرد پدیدار میشود(30). در مطالعه حاضر 74% جوانان مبتلا به تالاسمی ماژور سلامت معنوی متوسط داشتند. این یافته همسو با نتایج مطالعه الهبخشیان در سال 1389 بود که نشان داد بیشتر بیماران مبتلا به بیماری مزمن مولتیپل اسکلروز، سلامت معنوی متوسطی داشتند(14). نتایج بررسی ضیغمی محمدی در سال 1390 نشان داد که 59% نوجوانان تالاسمی ماژور، سلامت معنوی متوسط داشتند(16). در مطالعه حاضر، 9/72% جوانان مبتلا به تالاسمی کیفیت زندگی متوسطی داشتند. شواهد نشان میدهند که بیماران مبتلا به تالاسمی کیفیت زندگی پایینی را در ابعاد جسمی، روانی و اجتماعی تجربه میکنند(9، 1). از مشکلات پیش روی جوانان مبتلا به تالاسمی ازدواج، اخذ گواهینامه رانندگی، اشتغال، فشارهای اقتصادی، نگرانیهای عاطفی و مشکلات مربوط به خدمات پزشکی است(7). نتایج مطالعه طبرسی در سال 1386 نشان داد بیماران مبتلا به تالاسمی مشکلات روحی، اجتماعی و اقتصادی متعددی دارند که به کیفیت زندگی آنان لطمه میزند. مهمترین مشکلات روحی آنان خستگی ناشی از طولانی بودن درمان، ناامیدی نسبت به آینده و عدم اعتماد به نفس بود. مشکلات مهم اجتماعی آنان عدم شناخت افراد جامعه از بیماری، مشکل دسترسی به پزشک در تخصصهای مختلف، عدم تشکیل کلاسهای آموزشی به طور منظم و مشکلات اقتصادی مربوط به دسترسی به دارو و وسایل مورد نیاز، مشکل کیفیت وسایل رایگان و مشکل تامین امکانات از جانب خانواده بود(3). به نظر میرسد دو مرکز منتخب تالاسمی در این مطالعه از مراکز خوب درمانی بودهاند، اما این که تا چه حد کیفیت خوب و در دسترس بودن درمان بر کیفیت زندگی آنان اثر داشته است در این مطالعه مورد بررسی قرار نگرفت. لذا پیشنهاد میگردد مطالعههای دیگری به منظور بررسی رابطه ارایه کیفیت خدمات به بیماران تالاسمی با کیفیت زندگی آنان انجام گیرد. در مطالعه حاضر 5/62% جوانان تالاسمی سلامت روان نامطلوب داشتند. هم چنین در بررسی زیر مقیاسهای سلامت روان مشخص شد که 8/18% افسردگی، 5/87% اختلال در کارکرد اجتماعی، 49% اضطراب و بیخوابی و 2/55% علایم جسمی آزاردهنده داشتند. این یافته با نتایج مطالعه نادری درسال 2012 همخوانی داشت که نشان داد 6/50% در معرض اختلال روانی قرار داشتند(12). در مطالعه خدایی، 78% بیماران تالاسمی 18 تا 21 سال، از سلامت روانی اجتماعی نامطلوبی برخوردار بودند(11). در مطالعه خانی در سال 1387 ، 9/64% فاقد سلامت روانی و 5/20% در معرض اختلال در سلامت روان بودند. این امر ضرورت توجه، غربالگری و ارایه درمانهای مناسب در زمینه مسایل روانشناختی را در جوانان مبتلا به تالاسمی ماژور خاطر نشان میسازد.
نتیجهگیری نتیجه نهایی مطالعه حاضر نشان داد که سلامت معنوی با کیفیت زندگی و سلامت روانی جوانان مبتلا به تالاسمی ارتباط دارد. این یافته بر ضرورت ارایه مراقبت کلنگر وتوجه به بعد معنوی بیماران در کنار جنبههای جسمی، روانی و اجتماعی تاکید دارد. از محدودیتهای عمده این مطالعه، جمعآوری دادهها در یک مقطع زمانی و عدم دریافت اطلاعات مربوط به وضعیت تاهل و شغل و درآمد فردی جوانان تالاسمی بود. از محدودیتهای دیگر مطرح شده احتمال سوگیری در نمونهگیری به دلیل استفاده از مرکز بزرگسال ظفر در شمال تهران با امکانات ارایه خدمات درمانی مناسب به بیماران بود که احتمالاً بر کیفیت زندگی بیماران اثر داشته است، اما به نظر محقق از آن جایی که بیماران این مرکز از مناطق مختلف شهر حتی کرج و از سطوح اجتماعی اقتصادی مختلف بودند، سوگیری در نمونهگیری انجام نشده بود. در نهایت پیشنهاد میگردد مطالعهای با هدف بررسی تاثیر مداخلات ارتقاء دهنده سلامت معنوی بر کیفیت زندگی و سلامت روان جوانان مبتلا به تالاسمی ماژور انجام شود.
تشکر و قدردانی بدین وسیله از شورای پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج جهت تصویب و حمایت مالی طرح پژوهشی، هم چنین از پرسنل محترم و بیماران مبتلا به تالاسمی مرکز بیماریهای خاص و مرکز تالاسمی بزرگسالان ظفر تشکر و قدردانی میگردد.
Zeighami Mohammadi S, Tajvidi M, Ghazizadeh S. The relationship between spiritual well-being with quality of life and mental health of young adults with beta-thalassemia major. Sci J Iran Blood Transfus Organ 2014; 11 (2) :147-154 URL: http://bloodjournal.ir/article-1-763-fa.html
ضیغمی محمدی شراره، تجویدی منصوره، قاضیزاده شراره. رابطه بین سلامت معنوی با کیفیت زندگی و سلامت روان جوانان مبتلا به بتا تالاسمی ماژور. فصلنامه پژوهشی خون. 1393; 11 (2) :147-154