چکیده سابقه و هدف انتقال خون یکی از روش‌های مهم درمانی است که آگاهی از جنبه‌های مختلف آن، برای پرسنل درمانی اهمیت دارد. هدف از این مطالعه، بررسی آگاهی پرسنل درمانی دو بیمارستان آموزشی شهر زاهدان از فرآورده‌های خونی، نحوه مصرف و عوارض ناشی از ترانسفوزیون بود. مواد و روش‌ها در یک مطالعه مقطعی در دو بیمارستان آموزشی شهر زاهدان، تعداد 170 نفر از پرسنل به صورت تصادفی از بخش‌هایی که میزان مصرف فرآورده‌های خونی بالا داشتند، انتخاب شدند. اطلاعات با استفاده از پرسشنامه آگاهی از انتقال خون با 20 سؤال جمع‌آوری و در برنامه آماری 17 SPSS وارد و با آزمون‌های آماری کای‌دو، تی، آنوا و ضریب همبستگی پیرسون تجزیه تحلیل گردید. یافته‌ها در بیمارستان خاتم‌الانبیاء از مجموع 73 نفر، 8/9% سطح آگاهی ضعیف، 7/60% آگاهی متوسط و 5/29% آگاهی مطلوب داشتند. در بیمارستان علی‌بن‌ابیطالب(ع) از مجموع 97 نفر، 2/46% آگاهی متوسط و 8/53% آگاهی مطلوب داشتند. میانگین آگاهی افراد دو بیمارستان 13/3 ± 34/12 بود، که با استفاده از آزمون آماری تی در مقایسه سطح آگاهی پرسنل دو بیمارستان، اختلاف آماری معناداری وجود داشت(001/0 p=) اما ارتباطی بین سن، جنس، تحصیلات، شغل و سابقه کار با سطح آگاهی وجود نداشت. نتیجه گیری نتایج نشان داد میانگین آگاهی پرسنل درمانی از فرآورده‌های خونی در دو بیمارستان آموزشی شهر زاهدان پایین می‌باشد. لذا اختصاص یک واحد درسی مرتبط با انتقال خون در برنامه‌های آموزشی دانشجویان علوم پزشکی ضروری است. کلمات کلیدی: آگاهی، خون، بیمارستان‌ها
تاریخ دریافت : 30/2/92 تاریخ پذیرش : 14/5/92
1- کارشناس ارشد پرستاری ـ مربی مرکز تحقیقات سلامت بارداری دانشکده پرستاری و مامایی زاهدان ـ زاهدان ـ ایران 2- دانشجوی کارشناسی پرستاری ـ دانشکده پرستاری و مامایی دانشگاه علوم پزشکی زاهدان ـ زاهدان ـ ایران 3- دانشجوی دکترای اپیدمیولوژی ـ دانشگاه علوم پزشکی تهران ـ تهران ـ ایران 4- مؤلف مسؤول: کارشناس ارشد پرستاری ـ مربی مرکز تحقیقات سلامت بارداری دانشکده پرستاری و مامایی زاهدان ـ زاهدان ـ میدان مشاهیر ـ ایران ـ کد پستی: 9816913396 5- پزشک عمومی و MPH ـ مرکز تحقیقات انتقال خون ـ مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون و پایگاه منطقه‌ای آموزشی انتقال خون زاهدان ـ زاهدان ـ ایران 6- دکترای علوم آزمایشگاهی ـ مرکز تحقیقات انتقال خون ـ مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون و پایگاه منطقه‌ای آموزشی انتقال خون زاهدان ـ زاهدان ـ ایران 7- کارشناس میکروبیولوژی ـ مرکز تحقیقات انتقال خون ـ مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون و پایگاه منطقه‌ای آموزشی انتقال خون زاهدان ـ زاهدان ـ ایران
مقدمه انتقال خون در حال حاضر به عنوان یکی از جنبه‌های مهم درمانی، جایگاه ویژه‌ای را به خود اختصاص می‌دهد که مهم‌ترین هدف آن فراهم نمودن محصولات خون کافی و سالم به منظور رسیدن به بهترین پیامد بالینی است(1). انتقال خون در عین حال که می‌تواند یک مداخله نجات‌دهنده باشد، دارای عوارض ناخواسته و نامطلوبی است که بسته به نوع و شدت، مشکلات متفاوتی را در دریافت‌کنندگان ایجاد می‌نماید(2). شایع‌ترین و مهم‌ترین خطرات ناشی از ترانسفوزیون خون عبارتند از گرفتن نمونه خون به صورت اشتباه از بیمار دیگر، خطا در ثبت مشخصات بیمار، اشتباه در ذخیره و نگهداری و زمان تجویز فرآورده‌های خونی، تزریق خون با فشار و استفاده از سوزن‌های تزریقی با اندازه‌های متفاوت که ممکن است باعث لیز گلبول‌های قرمز، بروز شوک و انعقاد منتشر داخل عروقی(DIC: Disseminated Intravascular Coagulation) در بیمار گردد(5-3). در بیمارستان‌ها، افراد مختلفی در چرخه گردش خون و فرآورده‌های آن از بانک خون تا بالین بیمار و برگشت احتمالی این محصولات(در صورت عدم مصرف) دخالت دارند. مهم‌ترین این افراد، دستیاران دوره‌های تخصصی پزشکی، کارشناس‌های پرستاری و آزمایشگاه و دانشجویان پزشکی(کارورزها و کارآموزها) می‌باشند، که آگاهی از جنبه‌های مختلف طب انتقال خون از جمله خطرات و عوارض، از دو نقطه نظر اساسی برای آن‌ها اهمیت می‌یابد(6). اول و مهم‌تر این که، آگاهی منجر به تجویز مناسب خون و فرآورده‌های خونی با کیفیت و کمترین عارضه برای بیمار می‌گردد، ثانیاً می‌تواند باعث کاهش هزینه مالی ناشی از تهیه هر واحد خونی به خاطر کاهش درخواست‌های غیر ضروری و نگهداری مناسب این محصولات شود. علی‌رغم اهمیت یاد شده، مطالعه‌هایی که در اسکاتلند، انگلستان و مطالعه‌های اندکی که در ایران در ارتباط با آگاهی پرسنل درمانی از فرآورده‌های خونی انجام گردیده، نشان‌دهنده سطح آگاهی پایین تا متوسط پرسنل از فرآورده‌های خونی می‌باشد(12-7، 3). از آن جا که فرآیند انتقال خون دارای مراحل متعددی است که امکان خطا در هر مرحله از اجرای آن وجود دارد و تصمیم‌گیری برای انتقال فرآورده‌های آن باید بر پایه اندیکاسیون‌های دقیق کلینیکی و آزمایشگاهی بازگوکننده ضرورت ترانسفوزیون خون باشد، لذا بررسی میزان آگاهی پرسنل در زمینه انتقال خون و مراقبت از بیمار دریافت‌کننده فرآورده خونی می‌تواند میزان کمبودها و کاستی‌های مربوط به این آگاهی را در زمینه مورد مطالعه شناسایی نموده و راهنمایی کننده کادر درمانی و مراکز انتقال خون جهت اصلاح شرایط موجود باشد. بنابراین در این مطالعه سعی گردید آگاهی پرسنل درمانی دو بیمارستان آموزشی شهر زاهدان(خاتم‌الانبیاء و علی‌بن‌ابیطالب) از فرآورده‌های خونی، نحوه مصرف و عوارض ناشی از ترانسفوزیون بررسی گردد.
مواد و روش‌ها در یک مطالعه مقطعی به صورت تصادفی دو بیمارستان آموزشی شهر زاهدان(خاتم‌الانبیاء(ص) و علی‌بن‌ابیطالب(ع)) انتخاب و تعداد 170 نفر از پرسنل درمانی شامل پزشکان، پرستاران، پرسنل اتاق عمل و بهیاران با روش تخصیص تصادفی از بخش‌هایی که در آن‌ها میزان مصرف فرآورده‌های خونی بالا بود(فوریت‌ها، دیالیز، هماتولوژی، داخلی، جراحی، اطفال، سوختگی، هماتولوژی، قلب و اتاق عمل) وارد مطالعه شدند. به هر فرد پرسشنامه‌ای حاوی سؤالات چهار گزینه‌ای جهت بررسی حداقل آگاهی لازم در امر انتقال، نگهداری، ترانسفوزیون و عوارض احتمالی فرآورده‌های خونی داده شد و سطح آگاهی هر یک از گروه‌ها در ارتباط با این موارد مورد ارزیابی قرار گرفت. این پرسشنامه شامل 20 سؤال در ارتباط با موضوعاتی از قبیل آگاهی از انتقال خون، درجه حرارت، مدت زمان، شرایط نگهداری و انتقال، نحوه ترانسفوزیون و مواجهه با واکنش‌های ناشی از ترانسفوزیون خون بود. به هر یک از سؤالات یک امتیاز داده شد و نمره هر یک از گروه‌های مورد بررسی از نمره کل یعنی 20 محاسبه گردید و در ارتباط با این امتیازدهی، دریافت‌کنندگان امتیاز 10-0 با سطح آگاهی ضعیف، امتیاز 15-11 با سطح آگاهی متوسط و امتیاز 20-16 با سطح آگاهی مطلوب در نظر گرفته شدند. پرسشنامه از نظر روایی(validity) توسط چند نفر از متخصصین طب انتقال خون و از نظر پایایی (Reliability) نیز توسط آزمون آلفای کرونباخ(Cronbach's Alfa)(78/0=α) مورد بررسی قرار گرفت. اطلاعات پس از جمع‌آوری در برنامه آماری 17 SPSS وارد و تجزیه و تحلیل شدند. برای تحلیل شاخص‌های مورد نظر از آزمون‌های آماری کای دو، تی، آنوا و ضریب همبستگی پیرسون استفاده گردید.
یافته‌ها در این پژوهش از مجموع 170 نفر کادر درمانی، 1/57% در بیمارستان علی بن ابیطالب(ع) و 9/42% در بیمارستان خاتم الانبیاء(ص) زاهدان مشغول به کار بوده و از این تعداد 1/14% مرد و 9/85% زن با میانگین سنی 16/6 ± 14/30 سال بودند(1/31-1/29 = 95% CI). جدول 1: گروه‌بندی بر اساس تحصیلات و شغل
تحصیلات
تعداد(درصد)
شغل
تعداد(درصد)
دیپلم
22 (9/12)
پرستار
118 (2/69)
کاردان
18 (6/10)
بهیار
22 (13)
کارشناس
122 (8/71)
تکنسین اتاق عمل
14 (3/18)
اینترن
5 (9/2)
پزشک
8 (7/4)
رزیدنت
3 (8/1)
هوشبر
8 (7/4)
از نظر تحصیلات 9/12% دیپلم، 6/10% کاردان، 8/71% کارشناس، 7/4% پزشک و دستیار و از نظر شغل 2/69%
پرستار، 13% بهیار، 3/18% پرسنل اتاق عمل و 4/9% پزشک بودند(جدول 1). در بیمارستان‌های مورد نظر بخش‌هایی که میزان مصرف فرآورده‌های خونی در آن‌ها بالا بود، جهت بررسی سطح آگاهی مورد استفاده قرار گرفت(جدول 2).
جدول 2: گروه‌بندی بر اساس بخش‌های مربوطه
بخش
تعداد
(درصد)
دیالیز
16
(4/6)
هماتولوژی
6
(5/3)
اورژانس
49
(8/28)
سوختگی
8
(7/4)
جراحی
19
(2/11)
اطفال
7
(1/4)
قلب
12
(1/7)
داخلی
32
(8/18)
اتاق عمل
21
(4/12)
در بیمارستان خاتم‌الانبیاء از مجموع 73 نفر، 8/9% سطح آگاهی ضعیف، 7/60% آگاهی متوسط و 5/29% آگاهی مطلوب داشتند. در بیمارستان علی‌بن ابیطالب(ع) نیز از مجموع 97 نفر، 2/46% سطح آگاهی متوسط و 8/53% آگاهی مطلوب داشتند. میانگین آگاهی افراد مورد مطالعه در دو بیمارستان 13/3 ± 34/12 بود(جدول 3) که با استفاده از آزمون آماری t در مقایسه سطح آگاهی پرسنل دو بیمارستان، اختلاف آماری معناداری وجود داشت(001/ 0(p=. اما هیچ گونه ارتباطی بین سن، جنس، تحصیلات، شغل و سابقه کار با سطح آگاهی وجود نداشت.
جدول 3: میانگین سطح آگاهی پرسنل درمانی دو بیمارستان
بیمارستان
سطح آگاهی
میانگین آگاهی
p value
ضعیف
متوسط
خوب
تعداد(درصد)
تعداد(درصد)
تعداد (درصد)
خاتم‌الانبیاء(ص)
7(8/9)
44 (7/60)
22 (5/29)
68/3 ± 13/11
0001/0 p<
علی‌ابن‌ابیطالب(ع)
.
45 (2/46)
52 (8/53)
19/2 ± 31/13
جمع کل
7(1/4)
89 (2/52)
74 (6/43)
3/13 ± 34/12
001/0 p=
بحث در این مطالعه آگاهی گروه‌های درمانی مختلف از طب انتقال خون که باعث تجویز مناسب فرآورده‌های خونی جهت بیماران می‌شود، مورد ارزیابی قرار گرفت. سطح آگاهی افراد در مجموع دو بیمارستان آموزشی، 2/4% ضعیف، 2/52% متوسط و 6/43% مطلوب بود. اما میانگین نمره آگاهی در دو بیمارستان(3/13 ± 34/12) نشان‌دهنده پایین بودن سطح آگاهی گروه‌های مختلف درمانی شاغل در ارتباط با طب انتقال خون بود(جدول 3). در حالی که سؤالات طوری انتخاب شده بودند که حداقل آگاهی‌های مورد نیاز را در ارتباط با جنبه‌های مختلف طب انتقال خون مورد بررسی قرار می‌دادند و این سطح از اطلاعات آموزشی در افرادی که به طور مستقیم با درمان بیماران سر و کار دارند، به هیچ وجه مطلوب نمی‌باشد. برخلاف بررسی کرامتی و همکاران که نتایج آن نشان‌دهنده اختلاف معنادار گروه پرستاران با گروه‌های دستیاران، کارورزها و کارآموزان پزشکی بر اساس بالاترین نمره کسب شده آگاهی بود، در این مطالعه اختلاف معناداری بین گروه‌های مورد بررسی وجود نداشت(6). هم چنین نتایج حاصل از این مطالعه مانند مطالعه اصلانی و همکاران نشان‌دهنده پایین بودن سطح آگاهی پرسنل طب انتقال خون بود(10). لذا جهت ارتقای سلامت خون و کاهش خطرات تهدیدکننده جان بیماران، به اقدامی اساسی در برنامه آموزشی دانشجویان و کادر درمانی و اجرای سیاست‌های جدیدی در سطح وزارت بهداشت ودرمان نیاز است به طوری که مطالعه‌ای در فرانسه که توسط هرگن و همکاران انجام گردیده است، بر لزوم آموزش ادواری پزشکان تاکید کرده است و 13 عنوان از حداقل‌های دانش کاربردی انتقال خون جهت آموزش دانشجویان توسط کمیته‌ای از متخصصان طب انتقال خون فرانسه پیشنهاد شده است که به طور مرتب نیز به روز می‌گردد(13، 10، 9). این برنامه‌های آموزشی علاوه بر کاهش چشمگیر در مصرف خون، منجر به افزایش ایمنی فرآورده‌های خونی برای بیماران می‌گردد(8). در ایران نیز مطالعه‌هایی که توسط تیموری و همکاران در سال 1385 جهت بررسی نحوه ترانسفوزیون خون، سلیمی و همکاران در سال 1387 جهت ارزیابی آگاهی فارغ التحصیلان رشته پزشکی از طب انتقال خون و پیری و همکاران در سال 1387 جهت بررسی آگاهی پرسنل درمانی بیمارستان‌های شهر زابل در مورد فرآورده‌های خونی انجام شده است، تاییدکننده لزوم انجام اقدامات آموزشی جهت کادر درمانی می‌باشد(11، 9، 1). اما علی‌رغم برگزاری کلاس‌های آموزشی در این زمینه در بیمارستان‌های زاهدان و نظارت کمیته‌های بیمارستانی، هنوز هم پایین بودن میانگین سطح آگاهی پرسنل مختلف درمانی منجر به عدم مصرف 3/38% (سالیانه حدود 7400 واحد خون) در بیمارستان‌های آموزشی این شهر می‌شود که صرف نظر از ارزش معنوی واحدهای خون اهدایی، هزینه گزافی برای سیستم بهداشتی درمانی در پی دارد (14). نکته قابل توجه دیگر این که زاهدان یکی از شهرهایی است که بالاترین آمار بیماران تالاسمی را دارد که مصرف صحیح فرآورده‌های خونی و پیشگیری از زایدشدن آن‌ها می‌تواند جان این بیماران را نجات دهد.
نتیجه‌گیری در این مطالعه نشان داده شد که در مجموع میانگین آگاهی پرسنل درمانی از طب انتقال خون و فرآورده‌های خونی در دو بیمارستان آموزشی شهر زاهدان پایین می باشد و این امر منجر به افزایش ضایعات بیش از اندازه خون و محدودیت در دسترس قرار گرفتن خون برای بیماران واقعاً نیازمند می‌گردد. بنابراین نظارت بر جنبه های مختلف انتقال خون را می‌توان از طریق کمیته‌های انتقال خون بیمارستان انجام داد که شامل نظارت بر نحوه درخواست خون، آموزش پرسنل دخیل در امر انتقال خون، گزارش و پیگیری واکنش‌های انتقال خون، بررسی اشتباهات ناشی از انتقال خون و همکاری با دیگر سرویس‌های بالینی در امر انتقال خون می‌باشد. علاوه بر این جهت افزایش سطح آگاهی گروه‌های مختلف علوم پزشکی، پیشنهاد می‌گردد یک واحد درسی مرتبط با انتقال خون در برنامه‌های آموزشی دوره‌های تحصیلی پزشکی عمومی، دستیاران تخصصی و پرستاری گنجانده شود. تشکر و قدردانی از همکاری پایگاه انتقال خون زاهدان و کادر درمانی که
پرسشنامه‌ها را تکمیل نمودند، صمیمانه سپاسگزاریم.
Yousefian N, Nikbakht R, Fazeli K, Nootizehi A, Salehinia H, Yaghoobi M, et al . Awareness of health care staff in hospitals of Zahedan about blood transfusion. Sci J Iran Blood Transfus Organ 2015; 11 (1) :71-76 URL: http://bloodjournal.ir/article-1-750-fa.html
یوسفیان نازنین، نیکبخت رضا، فاضلی خالد، نوتی زهی عاطف، صالحی‌نیا حمید، یعقوبی مریم، و همکاران.. سطح آگاهی پرسنل درمانی بیمارستان‌های آموزشی شهر زاهدان از فرآورده‌های خونی، نحوه مصرف و عوارض ناشی از ترانسفوزیون آن‌ها. فصلنامه پژوهشی خون. 1393; 11 (1) :71-76
