میزان آگاهی پرستاران شاغل در بیمارستان‌های شهر شیراز در مورد خون و فرآورده‌های خونی در سال‌های 1399-1398 مهتاب فرح‌انگیز1، میترا امینی2، لیلا کسرائیان3 چکیده سابقه و هدف عدم آگاهی از جنبه‌های مختلف فرآیند تزریق خون می‌تواند منجر به بروز عوارض خطرناکی در بیمار گردد. با توجه به اهمیت آموزش پرستاران در زمینه تجویز خون و فرآورده‌های خونی، بر آن شدیم تا به بررسی میزان آگاهی پرستاران شاغل در بیمارستان‌های شهر شیراز در زمینه طب انتقال خون بپردازیم. مواد و روش‌ها این پژوهش توصیفی- تحلیلی به روش مقطعی بر روی پرستاران شاغل در بیمارستان‌های شیراز انجام گرفت. یادگیری با استفاده از پرسشنامه تعیین سطح آگاهی فراگیران در قبل و بعد از دوره توسط آزمون پری و پست تست انجام شد. پرسشنامه از دو قسمت مشخصات دموگرافیک و 28 سؤال چهار جوابی در مورد نحوه تزریق خون؛ مشخصات و اندیکاسیون‌ها و عوارض تزریق خون تشکیل شده بود. مجموع امتیاز این چک لیست 28 امتیاز بود. دادهها با 23SPSS و آزمون‌های t ، مجذور کا، مک‌نمار، آنوا و همبستگی پیرسون آنالیز شد. یافته‌ها میانگین نمره آگاهی پرستاران در زمینه طب انتقال خون بعد از آموزش به طور معناداری افزایش یافته بود(80/3 ± 47/13 از 28 به 45/5 ± 21/20 از 28)(001/0 p<). افزایش آگاهی در تمام آیتمهای مرتبط (تزریق خون، پلاکت، پلاسما و عوارض تزریق خون) معنادار بود. نتیجه گیری با توجه به اهمیت آگاهی پرستاران در انجام تزریق خون ایمن و کاهش خطاهای ناشی از تزریق و عدم آگاهی کافی پرستاران در زمینه طب انتقال خون به نظر می‌رسد، آموزش پرستاران و به روز نمودن آگاهی آن ها در زمینه طب انتقال خون به طور منظم و مستمر و ارزشیابی میزان تاثیر آموزش بر عملکرد پرستاران بسیار ضروری باشد. کلمات کلیدی:طب انتقال خون، آگاهی، پرستاران تاریخ دریافت: 06/09/1400 تاریخ پذیرش: 08/12/1400
1- پزشک عمومی ـ دانشگاه علوم پزشکی شیراز ـ شیراز ـ ایران 2- متخصص پزشکی اجتماعی ـ مرکز آموزش پزشکی و مطالعات توسعه دانشگاه علوم پزشکی شیراز ـ شیراز ـ ایران 3- مؤلف مسؤول: متخصص پزشکی اجتماعی ـ دانشیار مرکز تحقیقات انتقال خون ـ مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون و اداره کل انتقال خون شیراز ـ شیراز ـ ایران ـ صندوق پستی: 1153
مقدمه تزریق خون یک درمان بسیار موثر و بالقوه نجات‌بخش برای بسیاری از بیماران وجزء ضروری مراقبت‌های بهداشتی مدرن است(1). عدم آگاهی از جنبه‌های مختلف فرآیند تزریق خون می‌تواند منجر به بروز عوارض خطرناکی در بیمار گردد(3-1). بیشتر از نیمی از بیماران بستری در بخش‌های مراقبت‌های ویژه و جراحی به خون نیاز دارند. مطالعه‌های گذشته نشان داده‌اند که بسیاری از عوارض خطرناک تزریق خون، ناشی از خطاهای انسانی، عدم شناسایی صحیح بیمار و یا مراقبت‌های ناکافی حین تزریق خون می‌باشد(5، 4). مطالعه‌های پیشین نشان داد که شایع‌ترین خطاهای تزریق خون شامل خطاهای بالینی در هنگام تزریق خون، عدم شناسایی صحیح بیمار در هنگام تزریق، در بالین بیمار و یا عدم شناسایی و بررسی دقیق کیسه خون می‌باشد(11-6). در مطالعه‌ای نشان داده شد که شناسایی نادرست بیمار، علت اصلی تزریق غلط خون به بیمار بود که می‌تواند منجر به مرگ و میر و عوارض در گیرندگان خون گردد(12). علی‌رغم نقش اساسی پرستاران و اهمیت تزریق خون ایمن، پرستاران ممکن است از اهمیت شناسایی صحیح و دقیق بیمار، مستندات و فرم‌های تزریق خون و فرآورده‌های خونی آگاهی نداشته باشند که این امر می‌تواند به تزریق نادرست خون منجر شود. برای کاهش احتمال عوارض غیر عفونی و عفونی، تزریق صحیح خون و فرآورده‌های خونی ضروری می‌باشد. بنابراین، پرستاران بایستی از گایدلاین‌های تزریق خون آگاهی داشته باشند(13-7). مطالعه‌های پیشین نشان داده‌اند که بسیاری از عوارض خطرناک تزریق خون، ناشی از خطاهای انسانی، عدم شناسایی صحیح بیمار و یا مراقبت‌های ناکافی حین تزریق خون می‌باشد(14، 13، 8). مطالعه‌ای در شهرکرد ایران نشان داد آگاهی پرستاران در زمینه خون و فرآورده‌های خونی، روش‌های تزریق خون و عوارض آن 7/66%، 8/65% و 59% بود(10). در مطالعه دیگری تنها 9/42% پرستاران آگاهی مناسبی در زمینه تزریق خون داشتند(15). در مطالعه دیگری آگاهی پرستاران در زمینه خون و فرآورده‌های خونی بین 27 تا 56 از 70 بود(7). در مطالعه دیگری میزان آگاهی پرستاران در مورد تزریق خون 7/60% بود(11). در سایر مطالعه‌ها، آگاهی پرستاران در زمینه انتقال خون کمتر از 50% گزارش شده است(19-15). بنابراین افزایش آگاهی پرستاران در زمینه شرایط تزریق خون و نحوه تجویز صحیح آن نقش مهمی در ارتقای سلامت دریافت‌کنندگان خون دارد(4). پایین بودن میزان آگاهی پایه پرستاران در زمینه طب انتقال خون در مطالعه‌های پیشین مشاهده شده است(22-20، 5، 3). در ایران، دانشجویان پرستاری آموزش اختصاصی در زمینه طب انتقال خون دریافت نمی‌کنند. با توجه به اهمیت آموزش صحیح و مؤثر پرستاران در زمینه تجویز خون و فرآورده‌های خونی، بر آن شدیم تا به بررسی میزان آگاهی پرستاران شاغل در بیمارستان‌های شهر شیراز در زمینه طب انتقال خون بپردازیم. مواد و روش‌ها این مطالعه توصیفی- تحلیلی به روش مقطعی انجام گرفت. جامعه مورد مطالعه پرستاران شاغل در بیمارستان‌های شهر شیراز بود. پس از هماهنگی با رابطین آموزشی ضمن خدمت به صورت طبقه‌ای از بین پرستاران شاغل در تمام بیمارستان‌های شیراز در سال‌های 99-98، بر حسب تعداد پرستاران در هر بیمارستان، با توجه به تعداد سؤالات پرسشنامه(10 برابرتعداد سؤالات) حداقل حجم نمونه 280 نفر محاسبه شد. با توجه به تعداد بیمارستان‌ها و تعداد پرستاران شاغل در هر بیمارستان، 649 پرسشنامه تکمیل شد. کد اخلاق مطالعه IRSUMS.med.1400.111 بود. بررسی میزان آگاهی پرستاران، با استفاده از پرسشنامه تعیین سطح آگاهی فراگیران توسط پیش آزمون و پس آزمون انجام گرفت. پرسشنامه محقق ساخته از دو قسمت تشکیل شده بود. بخش اول پرسشنامه شامل مشخصات دموگرافیک(سن، جنس، سابقه کار، دانشگاه محل تحصیل، سابقه شرکت در کلاس آموزشی) و بخش دوم پرسشنامه شامل 28 سؤال چهار جوابی بود. مجموع امتیاز در نظر گرفته شده جهت این چک لیست 28 امتیاز بود که 6 سؤال در مورد نحوه تزریق خون و فرآورده‌های خونی، 6 سؤال در مورد فرآورده خون فشرده، 5 سؤال در مورد فرآورده‌های پلاسمایی، 5 سؤال در مورد فرآورده پلاکت و 6 سؤال در مورد عوارض تزریق خون بود. روایی این پرسشنامه توسط پانل تخصصی افراد صاحب نظر مورد بررسی و تایید قرار گرفت. پایایی آزمون ابتدا در یک گروه پیلوت 25 نفره از پرستاران سنجیده شد(ضریب آلفای کرونباخ83%). از پرستاران برای شرکت در مطالعه رضایت گرفته شد و نام و نام خانوادگی پرستاران ثبت نمی‌شد. چند کارگاه آموزشی برای پرستاران برگزار شد(جدول 1). برای تجزیه و تحلیل دادهها با کمک نرمافزار 23SPSS از آزمون‌های آماری تی ـ آزمایش جفتی، آزمون مجذور کای، مک نمار و Anova ، change score t test ، correlation استفاده شد. یافته‌ها مطالعه حاضر بر روی 649 نفر از پرستاران شاغل در بیمارستان‌های شیراز با میانگین سنی 72/10 ± 49/35 سال انجام گرفت(جدول 2). میانگین نمره آگاهی بعد از آموزش به طور معناداری افزایش یافته بود(80/3 ± 47/13 از 28 به 45/5 ± 21/20 از 28)(001/0 p<) که در تمام موضوعهای مرتبط(تزریق خون، پلاکت، پلاسما و عوارض تزریق خون) تغییرات آماری معنادار بود. میانگین نمره آگاهی پرستاران قبل از آموزش در 2/75% موارد کمتر از60% بود که بعد از آموزش6/78% پرستاران آگاهی بیشتر از70% داشتند . میانگین آگاهی پرستاران در آزمون پیش آزمون و پس آزمون در مورد تمام موضوع‌ها(نحوه تزریق خون و فرآورده‌های خونی، خون فشرده، فرآورده‌های پلاسمایی، فرآورده پلاکت و عوارض تزریق خون) از 100 در جدول 2 نشان داده شده است. میانگین آگاهی پرستاران در آزمون پیش آزمون و پس آزمون از 28 بر حسب خصوصیات دموگرافیک به دست آمد(جدول 3). میانگین نمره آگاهی پرستاران بعد از آموزش بر حسب سن تفاوتی نداشت. میانگین نمره آگاهی پرستاران بعد از آموزش در مردان بیشتر بود. میانگین نمره آگاهی پرستاران قبل و بعد از آموزش در پرستارانی که مدرک تحصیلی بالاتری داشتند، به طور معناداری بالاتر بود. میانگین نمره آگاهی پرستاران قبل و بعد از آموزش در فارغ‌التحصیلان دانشگاه سراسری به طور معناداری بالاتر بود. میانگین نمره آگاهی پرستاران قبل و بعد از آموزش در پرستارانی که سابقه کار بیشتری داشتند، به طور معناداری بالاتر بود(001/0 p<). میانگین نمره آگاهی پرستاران به سن و سابقه کار بستگی نداشت(جدول 4).
بحث
در مراقبت‌های بهداشتی، تزریق خون نقش کلیدی در موارد اورژانسی مانند تصادف و خونریزی و در درمان کم خونی‌ها، بیمارهای هماتولوژیک، سرطان‌ها، جراحی‌ها و بارداری و زایمان دارد(23). دستـورالعمـل‌هــای بـالینــی متعــددی در مــــورد اندیکاسیون‌های تزریق خون، شناسایی دقیق بیمار قبل از تزریق، بررسی کیسه خون، نحوه تزریق خون و فرآورده‌های خونی، پایش بیمار حین تزریق، تشخیص عوارض و گزارش آن با هدف ارتقای فرآیند تزریق و تزریق ایمن برای بیمار تهیه شده است. تزریق صحیح کیسه خون به بیمار، یکی از وظایف اصلی پرستاران می‌باشد(25، 24). از طرفی میزان آگاهی پرستاران در تشخیص اولیه و کاهش بروز خطاها می‌تواند منجر به کاهش عوارض در بیمار گردد(1). بیشتر پرستاران در طول دوره آموزشی و تحصیل خود آموزش کافی را در زمینه تزریق خون دریافت نکرده‌اند. بنابراین قرار دادن دوره‌های طب انتقال خون در کوریکولوم درسی دانشجویان پرستاری پیشنهاد شده است(1). لذا برنامه‌ریزی برای قراردادن دوره‌های خون و فرآورده‌های خونی در آموزش‌های ضمن خدمت پرستاری بسیار ضروری می‌باشد. در مطالعه‌ای نشان داده شده که برای کاهش خطاهای تزریق خون، نیاز فوری به برگزاری برنامه‌های آموزشی برای آموزش پرستاران در مورد تزریق ایمن خون و به روزرسانی اطلاعات آن‌ها وجود دارد(7). مطالعه پیشین نشان داد که آموزش خون و فرآورده‌های خونی به پرستاران می‌تواند موجب کاهش خطاهای تزریق گردد(26). بنابراین این مطالعه به منظور بررسی میزان آگاهی پرستاران در زمینه خون و فرآورده‌های خونی انجام شد که میانگین آگاهی پرستاران قبل از آموزش2/48 از 100 بود و بعد از آموزش، میانگین نمره آگاهی به طور قابل ملاحظه‌ای افزایش یافته بود و به 18/72 از 100 رسید. در مطالعه‌ای که به منظور بررسی آگاهی پرستاران در ترکیه انجام گرفته بود، میانگین آگاهی پرستاران در آن مطالعه از 86/42 قبل از آموزش به 9/68 از 100 بعد از آموزش رسیده بود(19). در مطالعه قبلی، آگاهی پرستاران بعد از آموزش از51% به 4/85% رسیده بود(17). نتایج مشابه(افزایش آگاهی پرستاران بعد از آموزش) در مطالعه دیگری نیز گزارش شد(27). در مطالعه پیشین، میزان آگاهی پرستاران در زمینه خون و فرآورده‌های خونی کم بود(27تا 56 از70)(7). میزان پاسخ صحیح به سؤالات طب انتقال خون در مطالعه دیگری 7/60% بود(11). کم بودن آگاهی پرستاران در زمینه طب انتقال خون در مطالعه دیگری مشاهده شد(28). در مطالعه دیگری تنها تعداد کمی از پرستاران در زمینه تزریق خـون آگاهـی بیشتـر از 50% داشتنــد و 2/61% پرستاران آگاهی کمـی داشتنـد(27). پاییـن بــودن، میـزان آگاهـی پرستاران در زمینه تزریق خون ایمن در مطالعه پیشین نیز مشاهده شده بود(21%). در حالی که در مطالعه دیگری آگاهی 92% پرستاران در مورد اقدامات قبل از تزریق خوب بود و تقریباً نیمی از پرستاران(6/56%) به سؤالات در زمینه فرآورده‌های خونی پاسخ صحیح داده بودند(11). در این مطالعه ارتباطی بین آگاهی قبل و بعد از برگزاری آموزش بر حسب سن و سابقه کار وجود نداشت. در حالی که میزان آگاهی در مردان بعد از آموزش بیشتر شده بود. در مطالعه دیگری، بین میزان آگاهی قبل و بعد از آموزش بر حسب سن و جنس تفاوت وجود نداشت(29، 24). گر چه در یک مطالعه، بین میزان آگاهی قبل و بعد از آموزش بر حسب سن و جنس تفاوت وجود داشت(27). در این مطالعه میزان آگاهی پرستاران در زمینه طب انتقال خون در پرستاران با سابقه کار بیشتر، بالاتر بود نتایج مشابه در مطالعه دیگری نیز گزارش شده است(24). به نظر می‌رسد پرستاران با سابقه کار بالاتر از اهمیت تزریق خون ایمن بیشتر آگاهی داشته باشند. به نظر می‌رسد که برگزاری دوره‌های آموزشی تئوری و عملی در مورد طب انتقال خون، می‌تواند باعث بهبود آگاهی پرستاران گردد. بنابراین برنامه‌ریزی به منظور شرکت پرستاران در این کلاس‌ها به طور منظم و مستمر بایستی انجام گیرد. نحوه برگزاری این کارگاه‌ها می‌تواند به صورت عملی، کارگاه و یا آموزش‌های مجازی باشد(24). در این مطالعه، میزان آگاهی پرستاران در تمام زمینه‌های خون و فرآورده‌های خونی، اقدامات لازم قبل، حین و پس از تزریق و درصورت بروز عوارض کم بود. با توجه به اهمیت شناسایی و تشخیص به موقع عوارض تزریق خون در سلامت بیمار، آموزش پرستاران ضروری می‌باشد. آگاهی پرستاران در زمینه طب انتقال خون پس از آموزش به طور قابل ملاحظه‌ای افزایش یافته بود اما میزان تاثیر این افزایش آگاهی در انجام تزریقات ایمن و به صورت بالینی مشخص نیست. نتیجه‌گیری بـا توجـه به عدم آگاهی کافی پرستاران در زمینه طب انتقال خون و اهمیت آگاهی پرستاران در انجام تزریق خون ایمن و کاهش خطاهای ناشی از تزریق، به نظر می‌رسد آموزش پرستاران به صورت تئوری و عملی در ارتقای سلامت خون بسیار ضروری باشد. هم چنین تشویق پرستاران برای ایجاد انگیزه و دانستن اهمیت آموزش و برنامه‌ریزی کارگاه‌های آموزشی در زمینه طب انتقال خون به طور منظم و مستمر و به روز نمودن آگاهی آن‌ها امری ضروری است و به نظر می‌رسد ارزشیابی میزان
تاثیر آموزش بر عملکرد پرستاران نیز بسیار با اهمیت باشد. تشکر و قدردانی بدین‌وسیله از مسئولین آموزشی بیمارستان‌های شیراز، دفتر پرستاری معاونت درمان دانشگاه علوم پزشکی شیراز، واحد آمار دانشگاه علوم پزشکی شیراز و واحد هموویژلانس سازمان انتقال خون استان فارس، تشکر و قدردانی می‌گردد.
Farahangiz M, Amini M, Kasraian L. Study of Nurses Knowledge regarding Blood Transfusion in Shiraz hospitals, 2019-2020. Sci J Iran Blood Transfus Organ 2022; 19 (2) :140-147 URL: http://bloodjournal.ir/article-1-1431-fa.html
فرح انگیز مهتاب، امینی میترا، کسراییان لیلا. میزان آگاهی پرستاران شاغل در بیمارستان‌های شهر شیراز در مورد خون و فرآورده‌های خونی در سال‌های 1399-1398. فصلنامه پژوهشی خون. 1401; 19 (2) :140-147
