ارزیابی وضعیت موجود و قابلیت اجرایی عوامل مؤثر بر مصرف کیسههای خون در بیمارستان نمازی شیراز مریم غلامی1، علی محمد کشت‌ورز حسام‌آبادی2، کامران حاجی نبی3، لیلا ریاحی4، سزانه حق‌پناه5، شیما میلادی2، مرجان غلامی6 چکیده سابقه و هدف مصرف خون در طب دنیا و ایران، جایگاه والایی دارد و در حفظ جان بسیاری از بیماران موثر است. هزینههای زیاد تهیه خون و فرآوردههای خونی نشان دهنده اهمیت قابل ملاحظه مدیریت مصرف کیسههای خون میباشد. هدف از مطالعه، ارزیابی عوامل مؤثر بر مصرف کیسههای خون در بیمارستان نمازی بود. مواد و روش‌ها این مطالعه از نوع توصیفی و مقطعی بود. ابزار سنجش مطالعه پرسشنامه محقق ساخته پنج گزینه‌ای مبتنی بر مقیاس لیکرت بود؛ که روایی و پایایی آن توسط اساتید صاحب نظر مورد تایید قرار گرفت. نمونه مورد مطالعه جهت تکمیل پرسشنامه، 201 نفر از متخصصین بیهوشی، جراحان و پرسنل اتاق عمل بیمارستان نمازی بودند. داده‌ها توسط آزمون‌های آماری توصیفی و 23 SPSS ، تجزیه و تحلیل شدند. یافته‌ها در ارزیابی وضعیت موجود مدیریت مصرف بهینه خون، آیتمهای"توسعه برنامه‌های آموزشی به منظور مدیریت مصرف خون از طریق برگزاری جلسات و سخنرانی‌ها، بازآموزی و کارگاه‌های آموزشی" و "ثبت و گزارش دلایل از رده خارج شدن محصولات خون (به عنوان مثال ضعف عملکرد در سفارش بیش از حد)" بیشترین فراوانی(با 1/79% و 1/78%) را از نقطه نظر شرکت‌کنندگان داشتند. از لحاظ قابلیت اجرایی عوامل تاثیرگذار بر ارتقای وضعیت موجود، بیشترین فراوانی مربوط به آیتمهای"استفاده از تجهیزات حمل و نقل ایمن خون درون بیمارستانی" و "در اولویت قرار دادن مصرف کیسههای خون قدیمی‌تر به جای کیسههای خون جدیدتر" بودند. نتیجه گیری این پژوهش نشان داد که رزرو خون، بیش از حد مورد نیاز انجام میشود و نیاز به کنترل بیشتر از لحاظ کمی و کیفی در اتاق عمل بیمارستانها میباشد. کلمات کلیدی: انتقال خون، اتاق‌های عمل، بیمارستانها تاریخ دریافت: 06/06/1400 تاریخ پذیرش: 09/11/1400
1- دانشجوی دکترای تخصصی مدیریت خدمات بهداشتی و درمانی ـ واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی ـ تهران ـ ایران 2- کارشناس ارشد آمار زیستی ـ مرکز توسعه پژوهش‌های بالینی بیمارستان نمازی ـ دانشگاه علوم پزشکی شیراز ـ شیراز ـ ایران 3- دکترای تخصصی مدیریت خدمات بهداشتی و درمانی ـ استادیار واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی ـ تهران ـ ایران 4- دکترای تخصصی مدیریت خدمات بهداشتی و درمانی ـ دانشیار واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی ـ تهران ـ ایران 5- مؤلف مسئول: متخصص پزشکی اجتماعی ـ دانشیار مرکز تحقیقات هماتولوژی دانشگاه علوم پزشکی شیراز ـ شیراز ـ ایران ـ کدپستی: 7193635899 6- کارشناس ارشد زبان انگلیسی ـ مرکز توسعه پژوهش‌های بالینی بیمارستان نمازی ـ دانشگاه علوم پزشکی شیراز ـ شیراز ـ ایران
مقدمه مصرف خون در طب دنیا و ایران، جایگاه والایی دارد و در حفظ جان بسیاری از بیماران مؤثر است. خون و فرآوردههای خونی از جمله منابع محدود بیولوژیک هستند که از طریق اهدا کردن توسط دهندگان خون به دست می‌آیند(1). تهیه خون سالم و کافی، هدف اساسی تمام مراکز و سازمان‌های دستاندرکار انتقال خون و فرآوردههای خونی میباشد(2). در کشور ما ایران، هر سه ثانیه یک نفر نیاز به خون یا فرآوردههای حاصل از خون دارد، این امر اهمیت شناخت دقیق موارد تزریق خون را روشن میسازد(3). معمولاً تعداد واحدهای خونی کراس‌مچ شده که برای عمل جراحی درخواست میشود، خیلی بیشتر از مقادیر مورد احتیاج است، که یکی از عوامل اتلاف واحدهای خون و از تاریخ گذشتن آنها است(3). هم‌چنین در مطالعه دیگری که در ایران بر روی میزان دانش تکنسین‌های بیهوشی اتاق عمل نسبت به استانداردهای تزریق خون و شرایط نگهداری کیسههای خون انجام شد، نشان داده شد که تنها 33% آنها دانش صحیح دارند و سایر تکنسین‌ها تقریباً بر اساس عادات و تجربه عمل تزریق خون را انجام می‌دهند(4). همان طور که می‌دانیم، خون و فرآوردههای آن یکی از ارزشمندترین و ضروریترین داروی حیات بشر محسوب میشود و با توجه به محدود بودن منابع تهیه، تولید، ذخیره، نگهداری و مصرف این ماده گران‌بها و هزینه هنگفت آن، مدیریت کیسههای خون یکی از چالش‌های مهم در سیاست‌گذاری‌های بهداشتی و درمانی هر کشور محسوب میشود(6، 5). اگرچه باتوجه به رشد و توسعه فناوری‌های به روز و پیشرفته در تهیه، تولید و نگهداری کیسههای خون و هم‌چنین ارتقای سطح آگاهی و رشد فرهنگ عموم مردم در فواید و نتایج اهدای این مایع حیاتی و ارزشمند، متأسفانه هم‌چنان در فصول سرد سال و هم‌چنین در مواقع حوادث و بحران‌ها، شاهد کمبود شدید خون برای بیماران نیازمند، هستیم. لذا شناسایی عوامل مؤثر بر مصرف کیسههای خون و میزان اجرا شدن این عوامل و هم‌چنین بررسی قابلیت اجرایی بودن عوامل مؤثر بر مصرف کیسههای خون، یک فرآیند ارزشمند میباشد که میتواند به سیستم درمانی راهکار ارائه دهد(7). با توجه به مطالب گفته شده درباره اهمیت کیسههای خون و نقش آن در سلامت افراد در اتاق‌های عمل، هدف از این مطالعه ارزیابی وضعیت اجرایی عوامل مؤثر تعیین شده بر مصرف بهینه کیسههای خون و بررسی قابلیت اجرایی بودن این عوامل در اتاق‌های عمل بیمارستان نمازی شیراز از دیدگاه اساتید و پرسنل اتاق عمل بود. مواد و روش‌ها در این مطالعه توصیفی- مقطعی از تمام متخصصان بیهوشی، جراحان، تکنسین‌های اتاق عمل و کارشناسان بیهوشی اتاق عمل بیمارستان نمازی شیراز در سال 1398 در صورت همکاری نظرسنجی انجام شد. دستورالعمل مطالعه توسط کمیته اخلاقی واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی تأیید شد(کد اخلاق: IR.IAU.SRB.REC.1398.078). نحوه کار بدین صورت بود که از یک پرسشنامه محقق ساخته استفاده شد؛ به منظور ساخت این پرسشنامه مداخلات و عوامل تاثیرگذار بر مصرف کیسههای خون در بیمارستانهای مختلف کشورهای دنیا از جمله ایران، بررسی، جمعآوری و در نهایت پرسشنامهای با 19 مؤلفه طراحی شد. مؤلفههای پرسشنامه در دو بخش وضعیت موجود در یک مقیاس لیکرت 3 تایی(اصلاً، تا حدودی، کاملاً) و بخش قابلیت اجرایی در یک مقیاس لیکرت پنج تایی(خیلی زیاد، زیاد، متوسط، کم، خیلی کم) تنظیم شد. در این پرسشنامه دیدگاه شرکت‌کنندگان به ترتیب در مورد وضعیت موجود و میزان قابلیت اجرا در بیمارستان نمازی (با در نظر گرفتن امکانات و شرایط کنونی)، بررسی و مورد پرسش قرار گرفت. به منظور اعتبار سنجی، پرسشنامه مورد نظر در اختیار 13 نفر از جامعه اساتید و مختصصان که با روش نمونه‌گیری هدفمند و در حد اشباع انتخاب شده بودند قرار گرفت و پس از محاسبه نمرات شاخص روایی محتوا CVI (Content Validity Index)(79/0>) و نسبت روایی محتـوا CVR (Content Validity Ratio)(54/0>)، اعتبـــار محتوایی پرسشنامه بر اساس جدول لاوشه، مناسب بود. هم چنین پایایی درونی پرسشنامه، با استفاده از روش هم‌سانی درونی آلفای کرونباخ مورد بررسی قرار گرفت (80/0>) و آیتمهای پرسشنامه از 5 بعد مدیریتی؛ 1) برنامه‌ریزی؛ 2) کنترل و ارزیابی استراتژیک؛ 3) رهبری و هدایت؛ 4) شناسایی منابع؛ 5) سازماندهی و تأمین امکانات؛ بودند. پس از جمعآوری اطلاعات، داده‌ها در نرم‌افزار SPSS نسخه 23 و آزمون‌های آمار توصیفی، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. یافته‌ها افراد مورد مطالعه دارای میانگین سنی 29/10 ± 52/43 سال بودند. از لحاظ وضعیت موجود، آیتمهای "توسعه برنامه‌های آموزشی به منظور مدیریت مصرف خون از طریق برگزاری جلسات و سخنرانی‌ها، بازآموزی و کارگاه‌های آموزشی" و " ثبت و گزارش دلایل از رده
خارج شدن محصولات خون(به عنوان مثال ضعف عملکرد در سفارش بیش از حد)" و "ثبت مشخصات کامل پزشک سفارش‌دهنده خون با مهر و امضا و تعهد در قبال سفارشات صورتگرفته" و "به کارگیری پرسنل و نیروی آموزش دیده به منظور حمل و نقل از بانک خون به اتاق عمل و بالعکس" به ترتیب با 1/79%، 1/78%، 6/73% و6/68%؛ بیشترین درصد اجرا را داشتند. آیتمهای"طراحی و ایجاد یک سایت مبتنی بر اینترانت مرکزی درون‌بخشی و میان‌بخشی، به منظور اتصال بخش‌های مختلف بیمارستان" و "گزارش و انتشار اطلاعات مرتبط با محصولات و شاخص‌های انتقال خون به صورت سالانه از طریق فصلنامه‌های ویژه انتقال خون" و " اصلاح کم خونی بیماران قبل از عمل جراحی از طریق ماشین‌های مخصوص انتقال خون که در نقاط مختلف سطح شهر مستقر می‌گردد" به ترتیب با 8/31%، 8/25% و 3/24% دارای کمترین درصد اجرا بودند(جدول 1).
آیتمهای"استفاده از تجهیزات حمل و نقل ایمن خون درون بیمارستانی"، "در اولویت قرار دادن مصرف کیسههای خون قدیمی‌تر به جای کیسههای خون جدیدتر (رعایت قانون FIFO(First In/ First Out) توسط بانک‌های خون)" و " ثبت مشخصات کامل پزشک سفارش‌دهنده خون با مهر و امضا و تعهد در قبال سفارشات صورت گرفته "به ترتیب با میانگین‌های 945/0 ± 12/4، 911/0± 09/4 و 995/0± 08/4 بیشترین قابلیت اجرا را دارا بودند. و آیتمهای "اصلاح کم خونی بیماران قبل از عمل جراحی از طریق ماشین‌های مخصوص انتقال خون که در نقاط مختلف سطح شهر مستقر می‌گردد"، "گزارش و انتشار اطلاعات مرتبط با محصولات و شاخص‌های انتقال خون به صورت سالانه از طریق فصلنامه‌های ویژه انتقال خون"، "طراحی و ایجاد یک سایت مبتنی بر اینترانت مرکزی
درون بخشی و میان بخشی، به منظور اتصال بخش‌های مختلف بیمارستان"، به ترتیب با میانگین های 23/1± 32/3، 12/1± 63/3 و 06/1± 74/3 کمترین قابلیت اجرایی را داشتند(جدول2).
بحث در این مطالعه، وضعیت اجرایی عوامل مؤثر تعیین شده بر مصرف بهینه کیسههای خون و قابلیت اجرایی بودن این عوامل در اتاق‌های عمل بیمارستان نمازی شیراز در سال 1398 مورد ارزیابی قرار گرفت. نتایج مطالعه ما نشان داد که طبق نظر تمام متخصصان بیهوشی، جراحان، تکنسین‌های اتاق عمل و کارشناسان بیهوشی اتاق عمل، آیتم‌هایی که بیشترین فراوانی را از لحاظ اجرایی داشتند مربوط به ابعاد مدیریتی شناسایی منابع، کنترل و ارزیابی استراتژیک، و رهبری و هدایت بودند. نتایج این مطالعه نشان داد که یکی از آیتم‌هایی که دارای بیشترین فراوانی از لحاظ اجرا در اتاق‌های عمل بیمارستان نمازی شیراز بود عبارت است از " ثبت و گزارش دلایل از رده خارج شدن محصولات خون(به عنوان مثال ضعف عملکرد در سفارش بیش از حد)". این آیتم مربوط بـه بعد مدیریتی کنترل و ارزیابی استراتژیــک میباشد. هاشمــی و همکاران در سال 1397 در زاهدان مطالعه‌ای را با هدف تهیه "فهرست حداکثر خون سفارش داده شده برای جراحی" انجام دادند و بیان کردند درخواست بیش از حد نیاز خون یکی از عوامل اتلاف خون میباشد(8). هم‌چنین چگینی و همکاران در سال 1392 در تهران، اقمشه و همکاران در سال 1394 در تبریز، گلپایگانی و همکاران در سال 1392 در کرمانشاه، شیخ انصاری و همکاران در سال 1392 در رشت، اخوان سپهی و همکاران در سال 1388 در قم و داشاب و همکاران در سال 1392 در جهرم در مطالعه‌های خود بیان کردند که سفارش بیش از حد نیاز خون یکی از عوامل اتلاف مصرف کیسههای خون میباشد(14-9). هم‌چنین کنانی و همکاران در سال 2018 در هند نیز مطالعه‌ای را با هدف تجزیه و تحلیل اتلاف خون و فرآوردههای آن و ارائه راه‌کارهای پیشنهادی برای کاهش آن در غرب هند انجام دادند و بیان کردند یکی از عوامل اتلاف مصرف کیسههای خون، سفارش بیش از حد نیاز خون میباشد(15). نتایج مطالعه ما نشان داد که آیتم‌هایی که بیشترین قابلیت اجرا را داشتند، مربوط به ابعاد مدیریتی شناسایی منابع و بعد رهبری و هدایت می‌باشند. یکی از آیتم‌هایی که بیشترین قابلیت اجرایی را در اتاق‌های عمل بیمارستان نمازی شیراز داشت عبارت بود از" در اولویت قرار دادن مصرف کیسههای خون قدیمی‌تر به جای کیسههای خون جدیدتر]رعایت قانون FIFO(First In/ First Out) توسط بانک‌های خون["؛ که هیت میلر و همکاران در مطالعه‌ای که در آمریکا درسال 2010 انجام شد، بیان کردند پس از اعمال آیتم در اولویت قرار دادن مصرف کیسه های خون قدیمی‌تر به جای کیسههای خون جدیدتر،(رعایت قانونFIFO ) توسط بانک‌های خون،می‌توان اتلاف مصرف خون را کاهش داد(16). هم‌چنین آلن و همکاران در سال 2012 بیان کردند رعایت قانون FIFO روی کاهش اتلاف خون مؤثر میباشد(17). از طرفی آیتم "استفاده از تجهیزات حمل و نقل ایمن خون درون بیمارستانی" نیز دارای پتانسیل زیادی از لحاظ قابلیت اجرایی در بیمارستان نمازی شیراز بود؛ که هیت‌میلر و همکاران در آمریکا درسال 2010، نری و همکاران در سال 2015 در آمریکا، کولینز و همکاران در آمریکا در سال 2015 و کنانی و همکاران در سال 2018 در هند بیان کردند که استفاده از تجهیزات حمل و نقل ایمن خون درون بیمارستانی میتواند از جمله اقدامات انجام شده و تاثیرگذار در خصوص کاهش اتلاف مصرف کیسههای خونی باشد(19، 18، 16، 15). هم‌چنین در مطالعه‌ای که توسط انجمن اروپا در سال 2012 انجام شد، اطلاعات مربوط به مدیریت خون در هر مرحله از فرآیند "مدیریت عرضه و ذخیره خون"، از طریق یک نماینده از
هر کشور با استفاده از پرسشنامه نظرسنجی مورد ارزیابی قرار گرفت. در نتیجه انجام این مطالعه مشخص شد که برخی از کشورها که اغلب توسعه یافته بودند(از جمله استرالیا، فرانسه، کانادا، آلمان، انگلستان و آمریکا که به صورت فراگیر در همه مراحل و ابعاد مربوط به مدیریت خون پیشرو بوده و عملکرد بسیار خوبی داشتند)، بیان کردند که استفاده از تجهیزات مناسب حمل و نقل کیسههای خون میتواند باعث کاهش اتلاف مصرف کیسههای خونی شود(17). نتیجه‌گیری آیتم‌هایی که بیشترین فراوانی از لحاظ اجرایی و قابلیت اجرایی مدیریت مصرف کیسههای خون را در اتاق‌های عمل بیمارستان نمازی داشتند، مربوط به ابعاد مدیریتی کنترل و ارزیابی استراتژیک، رهبری و هدایت و شناسایی منابع بود. به عبارتی می‌توان با برنامه‌ریزی مدیران، این آیتم‌ها که مربوط به ابعاد مدیریتی مصرف کیسههای خون میباشد را بیشتر مورد توجه قرار داد و میزان مصرف کیسههای خون را کنترل نمود. این پژوهش نشان داد که رزرو خون، بیش از حد مورد نیاز انجام میشود و نیاز به کنترل کمی و کیفی در اتاق عمل بیمارستانها میباشد. تشکر و قدردانی بدین وسیله از کلیه همکاران و اساتید اتاق عمل بیمارستان نمازی شیراز صمیمانه تقدیر و تشکر میشود که صادقانه و خالصانه، بینهایت همکاری داشته و با تکمیل پرسشنامهها، پژوهشگران را در اجرای این طرح یاری دادند. هم‌چنین از مرکز توسعه پژوهش‌های بالینی بیمارستان نمازی شیراز به خاطر همکاری کمال تشکر و قدردانی را داریم.
Gholami M, Keshtvarz Hesam Abadi A, Hajinabi K, Riahi L, Haghpanah S, Miladi S et al . Evaluation of the current situation and the feasibility of the factors affecting the consumption of blood bags in Shiraz Nemazee Hospital. Sci J Iran Blood Transfus Organ 2022; 19 (2) :131-139 URL: http://bloodjournal.ir/article-1-1420-fa.html
غلامی مریم، کشت ورز حسام آبادی علی محمد، حاجی نبی کامران، ریاحی لیلا، حق پناه سزانه، میلادی شیما و همکاران.. ارزیابی وضعیت موجود و قابلیت اجرایی عوامل مؤثر بر مصرف کیسههای خون در بیمارستان نمازی شیراز. فصلنامه پژوهشی خون. 1401; 19 (2) :131-139
