چکیده سابقه و هدف فعالیت طنابزنی باعث بهبود آمادگی قلبی- تنفسی و جسمانی افراد شده و شاید با شدت بالا به علت ضربات مکرر پا، باعث تغییر برخی شاخصهای هماتولوژیکی و همولیز ورزشی شود. هدف پژوهش، بررسی تاثیر سابقه فعالیت ورزشی بر هموگلوبین، فریتین و گلبولهای قرمز خون متعاقب یک جلسه طنابزنی شدید بود. مواد و روشها در این مطالعه نیمه تجربی، 10 مرد ورزشکار استقامتی(34/2 ± 80/20 سال؛ وزن 02/3 ± 30/68 کیلوگرم و درصد چربی بدن 02/2 ± 10/10 درصد) و 10 مرد غیر ورزشکار(71/1 ± 50/21 سال؛ وزن 58/6 ± 40/74 کیلوگرم و درصد چربی بدن 85/2 ± 80/19 درصد) از افراد داوطلب به صورت تصادفی انتخاب شدند. فعالیت ورزشی به صورت یک جلسه طنابزنی شامل 10 دقیقه با 55% ضربان قلب هدف و سپس 30 دقیقه با 85% بود. اندازهگیری قبل و بعد هموگلوبین، درصد هماتوکریت، فریتین سرم و شمارش گلبول قرمز خون انجام شد. از آزمونهای t ، آمار توصیفی و 20 SPSS برای تحلیل استفاده شد. یافتهها یافتهها نشان داد فقط در مردان غیر ورزشکار، افزایش میزان هموگلوبین به gr/dL 614/0 ± 78/14 (001/0 p<) و درصد هماتوکریت به870/1 ± 25/44 (003/0 p=) و شمارش گلبولهای قرمز خون به 249/0 ± 26/5 (005/0 p=) در مردان غیر ورزشکار معنادار بود. مقادیر فریتین دو گروه تغییر معناداری نکرد. نتیجه گیری به نظر میرسد تفاوت پاسخ دو گروه به یک جلسه طنابزنی شدید، مربوط به سازگاریهای قبلی ورزشکاران استقامتی با فعالیت ورزشی باشد. احتمال میرود کاربرد فعالیت طنابزنی با این شدت، انتخاب مناسب برای افراد با سبک زندگی فعال باشد. کلمات کلیدی:آنمی، اریتروسیتها، فعالیت ورزشی، هماتوکریت، هموگلوبینها، فریتینها
تاریخ دریافت: 3 /8 /99 تاریخ پذیرش: 17/10/99
1- کارشناس ارشد فیزیولوژی ورزشی ـ دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی ـ دانشگاه محقق اردبیلی ـ اردبیل ـ ایران 2- مؤلف مسئول: دکترای فیزیولوژی ورزشی ـ استادیار دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه محقق اردبیلی ـ اردبیل ـ ایران ـ کدپستی: 11367-56199 3- دکترای فیزیولوژی ورزشی ـ دانشیار دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه محقق اردبیلی ـ اردبیل ـ ایران 4- دانشجوی دکترای فیزیولوژی ورزشی ـ دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه محقق اردبیلی ـ اردبیل ـ ایران
مقدمه مطالعههای اپیدمیولوژیکی نشان میدهند که سبک زندگی بیتحرک، منجر به شروع و پیشرفت بیماریهای تهدیدکننده حیات مانند فشار خون بالا، بیماریهای قلبی ـ عروقی و چاقی میشود(1). بسیاری از محققان بر این باورند که فعالیت بدنی از جمله طنابزدن باعث بهبود آمادگی قلبی ـ تنفسی و آمادگی جسمانی افراد خواهد شد(2). طنابزدن یک ابزار ارزان و قابل حمل است که برای همه مردم مقرون به صرفه میباشد و به حداقل فضا نیاز دارد. در این فعالیت کم هزینه، هم عضلات اندام فوقانی و هم اندام تحتانی درگیر میشود و بنابراین عملکرد قلبی ـ عروقی و سوخت و ساز بدن را بهبود میبخشد(3). در هنگام شروع طناب زدن، بازوها طناب را میچرخانند و هر دو پا پرش مکرر را انجام میدهند. در همان زمان، هدف ثابت نگهداشتن مراحل عمودی پرواز و فرود عمودی است و بدن به کنترل تعادل و نیرو از طریق عمل هماهنگ گروههای عضلانی فوقانی و تحتانی بدن نیاز دارد. در بررسی نقش ورزش طناب زنی در برنامههای تمرینی، تأثیرات مثبتی بر پارامترهای فیزیولوژیکی سیستمهای قلبی ـ عروقی و تنفسی تائید شده است(4). مشخص شده است که تمرینات پرشی باعث بهبود هماهنگی، تعادل، چابکی، ریتم، سرعت و به ویژه قدرت عضلانی ساکن یا پویا در حین عملکرد تکراری یا ثابت میشود و شرکت در این دورهها ممکن است به رشد مهارت حرکتی کمک کند(5). با این حال به نظر میرسد که این فعالیت ورزشی نیز مشابه سایر انواع فعالیتهای ورزشی وقتی با شدت زیاد انجام شود، منجر به همولیز و کم خونی در افراد شود؛ به ویژه این که این ورزش، ضربات مکرر پا به زمین را نیز در بر میگیرد. کم خونی، وضعیتی است که در آن ظرفیت حمل اکسیژن خون به دلیل کاهش هموگلوبین یا کاهش گلبولهای قرمز کاسته میشود(6). هم چنین، سطوح فریتین سرم هم یکی از نشانگرهای کم خونی است(7). مقادیر هموگلوبین کمتر از 14 گرم بر دسیلیتر و مقادیر فریتین سرم کمتر از 40 میلیگرم بر لیتر به عنوان کم خونی تلقـی مـیشود(8). وقتـی ایـن شرایـط بـه واسطـه فعالیت ورزشی ایجاد شود، به آن کم خونی ورزشی اطلاق میشود، که بعد از دویدن طولانی مدت و برخی از فعالیتهای استقامتی، مستند شده است. حمل اکسیژن به ریهها و بافتهای بدن، به وجود تعداد کافی حاملین اکسیژن، یعنی هموگلوبین موجود در گلبولهای قرمز بستگی دارد و کاهش هموگلوبین، باعث افت عملکرد ورزشکار میشود(10، 9). آهن به طور عمده در سیتوپلاسم سلول با پروتئینی به نام آپوفریتین ترکیب و فریتین را میسازد. آهن تأثیر به سزایی بر اجرای فعالیتهای ورزشی دارد و میتواند خستگی عضلانی را به تأخیر اندازد. در صورت کمبود آهن، ذخایر آهن در مغز استخوان سریعاً تخلیه شده و در نتیجه ساخت هموگلوبین دچار وقفه میگردد. در این شرایط، گلبولهای قرمز تولید شده توسط مغز استخوان کوچک و حاوی مقدار کمی هموگلوبین هستند، که نمیتوانند اکسیژن کافی به عضلات مغز و سایر اندامها برساند(10). بنابراین، آهن بر مقادیر حداکثر اکسیژن مصرفی و کاهش غلظت لاکتات خون مؤثر است. مکانیسمهای زیادی برای اتیولوژی کم خونی ورزشی مطرح شده است. همودیلوشن(hemodilution) یا رقیق شدن خون به دنبال افزایش حجم پلاسما در سازگاری با تمرینات استقامتی، فشار اکسایشی ناشی از فعالیت ورزشی با شدت زیاد، کمبود آهن، خونریزی از دستگاه گوارش و سیستم ادراری(hematuria)، کاهش اریتروپوئزیس، افزایش دمای بدن، اسیدی شدن ناشی از متابولیتها و هیپوگلیسمی که منجر به تسریع روند پیر شدن سلولهای قرمز خون و تخریب آنها میشود و در نهایت همولیز ناشی از ضربه پا از جمله دلایل احتمالی کم خونی ورزشی هستند(11). با توجه به این که طنابزنی یک ورزش کاربردی است که اهمیت زیادی در بالابردن استقامت قلبی ـ تنفسی و شاخصهای جسمانی دارد و اخیراً هم مورد توجه فیزیولوژیستهای ورزشی قرار گرفته است، از طرفی با توجه به ضربات مکرر پا در این ورزش که یکی از مکانیسمهای مطرح در ایجاد همولیز و کم خونی میباشد، بنابراین، این سؤال برای محقق ایجاد شد که آیا فاکتورهای هماتولوژیکی(گلبولهای قرمز خون، هموگلوبین، هماتوکریت و فریتین) در افراد با سابقه فعالیت ورزشی مختلف متعاقب یک جلسه فعالیت طناب زنی شدید تغییر میکنند؟
مواد و روشها روش تحقیق حاضر از نوع نیمه تجربی و کاربردی است که با طرح پیش آزمون ـ پس آزمون با گروه کنترل انجام شد. برایبیاننتایج از نرمافزار SPSS نسخه 20 استفاده گردید. مشخصات فردی با آمار توصیفی گزارش شد. طبیعی بودن توزیع دادهها با آزمون شاپیرو ویلک بررسی شده و بعد از بررسی همسان بودن واریانسها با آزمون لون، مقایسه پیش آزمون و پس آزمون درون گروهی با آزمون t زوجی و برای مقایسه بین گروهی از آزمون t مستقل استفاده شد. جامعه آماری این تحقیق، کلیه مردان سالم ورزشکار استقامتی و غیر ورزشکار 18 تا 25 سال بودند. از بین واجدین شرایط با روش انتخاب تصادفی، تعداد 10 نفر ورزشکار استقامتی و 10 نفر غیر ورزشکار انتخاب و در دو گروه مردان ورزشکار استقامتی و غیر ورزشکار قرار گرفتند. آزمودنیهای گروه مردان ورزشکار استقامتی افرادی بودند که به صورت منظم در یکی از رشتههای دو و میدانی و فوتبال حداقل 3 روز در هفته در دو سال گذشته فعالیت داشتند و آزمودنیهای گروه غیر ورزشکار افرادی بودند که هیچ گونه سابقه فعالیت ورزشی منظم را در هیچ رشته ورزشی در دو سال اخیر نداشتند. معیار ورود به تحقیق شاخصهایی همچون سالم بودن، عدم مصرف دارو و مکمل، عدم استعمال دخانیات، برای ورزشکاران استقامتی شرکت منظم در فعالیت ورزشی استقامتی حداقل 3 روز در هفته در دو سال گذشته، همچنین داشتن حداکثر اکسیژن مصرفی بالای 50 (میلیلیتر/ کیلوگرم/ دقیقه) و برای غیر ورزشکاران نداشتن فعالیت ورزشی منظم حداقل در دو سال گذشته بود. پس از ارائه توضیحات کامل در مورد این پژوهش به آزمودنیها، از آنها رضایتنامه گرفته شد. اندازهگیری شاخصهای دموگرافیک: اندازهگیری قد و وزن و چربی زیر پوستی برای تعیین درصد چربی بدنی انجام شد. حداکثر اکسیژن مصرفی آزمودنیها با آزمون استاندارد بروس(Bruce test) مشخص شد. به این نحو که ابتدا فرستنده الکتریکی دستگاه سانتو برای کنترل ضربان قلب بر سینه آزمودنیها نصب گردید. سپس آزمودنیها بر روی تردمیل با قابلیت تنظیم شیب قرار گرفتند و آزمون اجرا شد. دستورالعمل آزمون بروس ابتدا با سرعت 7/1 مایل در ساعت و شیب 10% شروع شد و پس از آن در هر تناوب 3 دقیقهای، شیب و سرعت تردمیل افزایش مییافت. آزمون تا حد رسیدن آزمودنیها به خستگی و واماندگی ادامه پیدا میکرد. در انتها بر اساس مدت زمان دویدن تا رسیدن به مرحله واماندگی و بر اساس فرمول زیر، حداکثر اکسیژن مصرفی بر حسب میلیلیتر بر کیلوگرم در دقیقه تعیین میشد(12). اندازهگیری شاخصهای هماتولوژیکی: نمونههای خونی آزمودنیها، قبل از شروع فعالیت و بلافاصله بعد از فعالیت از سیاهرگ جلوی آرنج در حالت نشسته به میزان پنج میلیلیتر جمعآوری شد. نمونههای خونی بلافاصله به لولههای حاوی محتوی اتیلندیآمینتترا استیک اسید منتقل شد. شاخصهای خونی با استفاده از دستگاه Cell Counter (سیسمکس) ساخت کشور ژاپن مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. غلظت فریتین پلاسما به روش الایزای ساندویچی به کمک کیت تحقیقاتی کمپانی دیاگنوستیکا کانادا اندازهگیری شد. تغییرات تخمینی حجم پلاسما بر اساس مقادیر هموگلوبین و هماتوکریت و با فرمولهای زیر محاسبه شد: BVA=BVB (HbB/HbA) CVA=BVA (HctA) PVA=BVA-CVA ∆PV%=100(PVA-PVB)/PVB در فرمولهای بالا، حجم خون قبل و بعد از فعالیت ورزشیBVB و BVA است؛ که BVB مطابق منبع 100 در نظر گرفته میشود. هموگلوبین قبل و بعد از فعالیت ورزشی و هماتوکریـت قبل و بعد از آن نیز با HbB، HbA ، HctA و HctB نشان داده شده است(13). مداخله تمرینی: بعد از اولین خونگیری، فرستنده الکتریکی دستگاه سانتو برای کنترل ضربان قلب بر روی سینه آزمودنیها نصب شد. برنامه تمرینی به صورت یک جلسه طنابزنی شدید شامل 10 دقیقه گرم کردن با 55% ضربان قلب هدف و سپس 30 دقیقه فعالیت با 85% ضربان قلب هدف و 5 دقیقه سرد کردن بود. هم چنین 30 دقیقه فعالیت اصلی طنابزنی نیز به صورت یک دقیقه فعالیت و یک دقیقه
استراحت(1 به 1) اجرا شد. یافتهها مشخصات دموگرافیک آزمودنیها(سن، وزن بدن، قد، درصد چربی بدن و حداکثر اکسیژن مصرفی) در جدول ارائه شدهاند(جدول 1). درصد تغییرات تخمینی حجم پلاسما بعد از فعالیت در ورزشکاران استقامتی 929/3 ± 94/1 و در مردان غیر ورزشکار 097/3 ± 81/5- معنادار نبود.پس از فعالیت، تعداد گلبولهای قرمز خون (005/0p=)، هموگلوبین(001/0<p) و درصد هماتوکریت (003/0p=) در مردان غیر ورزشکار افزایش
یافت؛ در حالیکه این شاخصها در مردان ورزشکار استقامتی روند کاهشی غیر معنادار داشتند]به ترتیب(005/0 p<)، (001/0 p<) و (003/0 p=)[. میانگین مقادیر پس آزمون فریتین در مردان ورزشکار استقامتی و مردان غیر ورزشکار کاهش داشت؛ ولی این کاهش از نظر آماری معنادار نبود. هم چنین، مقایسه بین گروهی اختلاف میانگین مقادیر پیش و پس از فعالیت نشان داد که تغییرات گلبولهای قرمز خون، هموگلوبین و هماتوکریت در مردان ورزشکار استقامتی کمتر از مردان غیر ورزشکار بود؛ ولی این اختلاف در مورد شاخص فریتین معنادار نبود](به ترتیب(002/0 p=)(001/0 p<) و (002/0 p=)[(جدول2). بحث ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺎ ﻫﺪف ﺑﺮرﺳﻲ تأثیر سابقه فعالیت ورزشی بر پاسخ برخی فاکتورهای هماتولوژیکی به یک جلسه فعالیت ورزشی طنابزنی شدید انجام شد. نتایج این پژوهش نشان داد تعداد گلبولهای قرمز خون، هموگلوبین و هماتوکریت فقط در مردان غیر ورزشکار افزایش یافت و مقادیر فریتین دو گروه تغییر نکرد. همچنین، تغییرات گلبولهای قرمز خون، هموگلوبین و هماتوکریت در مردان ورزشکار استقامتی کمتر از مردان غیر ورزشکار بود. بنابراین سابقه تمرینی افراد به عنوان عامل اثرگذار بر بسیاری از فاکتورهای تحقیق در پاسخ به یک جلسه فعالیت ورزشی طنابزنیشدید است. نتایج نشان داد تعداد گلبولهای قرمز خون، میزان هموگلوبین و درصد هماتوکریت در مردان غیر ورزشکار پس از یک جلسه فعالیت ورزشی طنابزنی به طور معناداری افزایش یافت. این امر با نتایج پژوهشهای پیشین همخوانی دارد(15، 14). سیستم قلبی- عروقی حین فعالیت ورزشی باعث تأمین سوبسترای مورد نیاز برای عضلات فعال میشود. عملکرد اصلی گلبول قرمز خون حین فعالیت ورزشی، انتقال اکسیژن از ریهها به بافتها و تحویل دیاکسید کربن ناشی از متابولیسم به ریهها در حین بازدم است. هموگلوبین به ظرفیت بافری خون کمک میکند و ATP و نیتریک اکساید رها شده از آن به انبسـاط عروقـی و افزایـش جریـان خـون عضـلات فعـال کمــک مینماید(16). افزایش این شاخصها حین فعالیت ورزشی حاد در کنار افزایش برونده قلبی، که برای ایجاد هموستاز بدن حین فعالیت ورزشی حاد انجام میشود، میتواند ثانوی به تغییرات حجم پلاسما باشد. با توجه به این که کاهش حجم پلاسما در این پژوهش معنادار نبود، ﺑﻨﺎﺑﺮایﻦ، اﻓﺰایﺶ ﻣﻌﻨﺎدار هماتوکریت میتواند باعث افزایش ویسکوزیته خون و افزایش بار کاری قلب شود(18، 17). افزایش مقادیر هموگلوبین بعد فعالیت شدید هم میتواند نتیجه همولیز باشد، که به دلایلی مثل فشار اکسایشی، افزایش دمای بدن، اسیدی شدن ناشی از متابولیتها و هیپوگلیسمی که منجر به تسریع روند پیرشدن سلولهای قرمز خون و تخریب آنها میشود و یا در اثر آسیب مکانیکی ناشی از ضربه پا ایجاد شود(19، 11)، به نظر میرسد که این تغییرات نشانگر این است که انجام فعالیت شدید برای افراد با سبک زندگی غیر فعال میتواند مضر بوده و تبعات سلامتی داشته باشد. از یافتههای دیگر پژوهش حاضر این بود که میانگین تعداد گلبولهای قرمز خون، میزان هموگلوبین و درصد هماتوکریت مردان ورزشکار استقامتی متعاقب یک جلسه فعالیت ورزشی طنابزنی تغییر نکرد؛ که با نتایج این پژوهش همخوانی دارند(21، 20). به نظر میرسد این شدت از فعالیت در آزمودنیهای گروه ورزشکاران با سابقه فعالیت استقامتی برای ایجاد تغییرات معنادار در شاخصهای خونی کافی نبوده است که نشانگر تأثیرات مثبت سازگاریهای قبلی در سیستمهای مختلف از جمله سیستم هماتولوژیکی و سیستم قلبی- عروقی این آزمودنیها است. در پژوهش حاضر، تفاوت پاسخ آزمودنیهای دو گروه به این شدت از فعالیت طنابزنی و کمتر بودن تغییرات گلبول قرمز خون، هموگلوبین و هماتوکریت در مردان ورزشکار استقامتی به نسبت مردان غیرورزشکار، احتمالاً مربوط به سازگاریهای قبلی با تمرینات ورزشی ورزشکاران استقامتی است. به نظر میرسد که در آزمودنیهای تمرینکرده، سازگاریهایی مثل کاهش سن، و متوسط گلبولهای قرمز خون که باعث افزایش تحویل اکسیژن و خواص رئولوژیکی متفاوت آنها از جمله تغییر شکلپذیری و کاهش احتمال همولیز در ضربه پا شده باشد و نیز پاسخهای قلبی- عروقی مثل افزایش برونده قلبی بیشینه و افزایش جریان خون عضلات با تحریک رگزایی داشته باشند؛ که در این تحقیق این موارد بررسی نشده است. ولی میتواند علت پاسخ آزمودنی این تحقیق به این شدت از فعالیت باشد(16). یکی از یافتههای دیگر این پژوهش، تغییر غیرمعنادار سطح فریتین به دنبال فعالیت ورزشی طنابزنی در هر دو گروه ورزشکاران استقامتی و مردان غیر ورزشکار بود. پاسخ ﻓﺮﻳﺘﻴﻦ به ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ورزﺷﻲ ﺣﺎد وابسته به شدت، مدت و نوع ﻓﻌﺎﻟﻴـﺖ ورزﺷـﻲ؛ ﭘﺎﺳﺦ ﺳﺎﻳﺘﻮﻛﻴﻦﻫـﺎی اﻟﺘﻬـﺎﺑﻲ از جمله ترشح ﭘـﺮوﺗﺌﻴﻦﻫـﺎی ﻓـﺎز ﺣـﺎد و وﺿﻌﻴﺖ آﻫﻦ اﻓﺮاد است(22). علت عدم تفاوت پاسخ فریتین در دو گروه، شاید مربوط به این باشد که فریتین سرم در ورزشکاران استقامتی پائینتر از مردان غیر ورزشکار بود و در مرز ایجاد کم خونی بودند. کم خونی ورزشی در افراد ورزشکار استقامتی به دلایلی از جمله کاهش هماتوکریت ثانویه به افزایش حجم پلاسما و همولیز درون عروقی ایجاد میشود(20، 16). در این مکانیسم احتمالی، هموگلوبین از گلبول قرمز آسیب دیده آزاد میشود و تـوسـط هاپتوگلوبین جذب شده و به کبد میرود. آهن هموگلوبین از طریق ادرار یا عرق دفع شده و ذخائرآهن را تخلیه میکند و نهایتاً فریتین سرم پائین میآید(11). در ضمن، هنگام ورزشهای استقامتی، گلیکوژنولیز در بدن افزایش یافته و باعث آزاد شدن قند در خون میشود تا به نوبه خود به تولید ATP در چرخه کربس کمک نمایند. لذا مولکولهای کربوهیدرات و ATP در خون حین این ورزش افزایش مییابد و این احتمال وجود دارد که از طریق مکانیسمهایی موجب دفع بیشتر آهن شوند(24، 23). هر چند که متابولیسمآهندرپاسخبهفعالیتورزشی همچنانبه عنوان یکچالشدرحیطهفیزیولوژیورزشی مطرحاست. در این پژوهش فقط پاسخ حاد به فعالیت ورزشی طنابزنی در افراد با سابقه ورزشی مختلف بررسی شد و به نظر میرسد برای تصمیمگیری دقیقتر در این زمینه، حتماً تاثیرات طولانی مدت این فعالیت ورزشی بررسی شود. نتیجهگیری با توجه به نتایج این پژوهش، میتوان نتیجه گرفت که تغییر شاخصهای هماتولوژیکی متعاقب یک جلسه فعالیت ورزشی طنابزنی با شدت بالا به نحوی بود که نشانگر احتمال ایجاد همولیز و افزایش ویسکوزیته خون شود و بنابراین برای افراد با سبک زندگی غیرفعال شاید مضر بوده و تبعات سلامتی داشته باشد. ولی به نظر میرسد کاربرد آن برای ورزشکارانی که سبک زندگی فعالتری دارند، انتخاب مناسبی باشد. تشکر و قدردانی این مقاله حاصل پایاننامه دانشجویی کارشناسی ارشد دانشگاه محقق اردبیلی است. از کلیه آزمودنیهایی که با لطف و محبت با ما همکاری داشتند و این تحقیق در واقع مرهون همکاری صمیمانه آنها بود، کمال تشکر راداریم.
Dalir A, Seifi-Skishahr F, Afroundeh R, Yazdkhasti E. The Effect Of Physical Training Status On Serum Hemoglobin, Ferritin And Red Blood Cells Count Following One Session Intense Skipping Rope Exercise. Sci J Iran Blood Transfus Organ 2021; 18 (1) :44-51 URL: http://bloodjournal.ir/article-1-1377-fa.html
دلیر افشین، سیفی اسگ شهر فرناز، افرونده رقیه، یزدخواستی انسیه. تأثیر سابقه فعالیت ورزشی بر پاسخ هموگلوبین، فریتین سرم و شمارش گلبولهای قرمز خون متعاقب یک جلسه فعالیت ورزشی طنابزنی شدید. فصلنامه پژوهشی خون. 1400; 18 (1) :44-51