سمیه بهمن‌زاده1، محمد علی حسینی2، عارف فقیه3، کیان نوروزی تبریزی4، مهدی رهگذر5
چکیده سابقه و هدف ارتقای دانش، نگرش و مهارت پرستاران در هموویژیلانس، می‌تواند در زمینه مدیریت مصرف خون کمک‌کننده باشد. هدف این مطالعه، تعیین تأثیر آموزش به روش پیامک بر مراقبت از خون بود. مواد و روش‌ها مطالعه حاضر از نوع نیمه تجربی بوده و جامعه آماری آن، کلیه پرستاران شاغل در بیمارستان‌های شهر بندرعباس در نیمه اول سال 1397 بود. از طریق نمونه‌گیری تصادفی از دو بیمارستان، گروه مداخله و کنترل و از هر بیمارستان 30 پرستار انتخاب شدند. برای پرستاران گروه مداخله 60 پیامک در مورد هموویژیلانس، روزی دو بار ارسال شد. یک بار قبل از آموزش با بازرسی بیمارستانی چک لیست نحوه ارزیابی نظام مراقبت از خون مربوط به بیمارستان با کد 00.HV.003.CHL/01 پر شده و بار دوم بعد از اتمام دوره آموزشی مجدداً چک لیست با انجام بازرسی چک شده و نمره چک لیست ارزیابی هموویژیلانس در دو گروه مقایسه شد. داده‌ها با نرم‌افزار 19 SPSS و آزمون‌های آماری دقیق فیشر، کای‌اسکوئر، تی مستقل و تی زوجی تحلیل شدند. یافته‌ها بین دو گروه از نظر توزیع متغیرهای زمینه‌ای پرستاران، تفاوتی وجود نداشت. نمره حاصل از چک لیست مراقبت از خون قبل از مداخله در دو بیمارستان تفاوت معناداری نداشت ولی بعد از مداخله نمره مراقبت از خون در بیمارستان گروه مداخله بالاتر بود(001/0p<). نتیجه گیری بر اساس نتایج می‌توان گفت که آموزش به روش پیامک بر نمره مراقبت از خون مؤثر بوده و می‌توان روش به کار گرفته شده در پژوهش حاضر را جهت آموزش هموویژیلانس به پرستاران استفاده کرد. کلمات کلیدی:خون، آموزش، پرستاران
تاریخ دریافت: 13/5/99 تاریخ پذیرش: 19/8/99
1- دانشجوی کارشناسی ارشد پرستاری کودکان ـ دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی تهران ـ تهران ـ ایران 2- مؤلف مسئول: دکترای تخصصی مدیریت آموزش عالی ـ دانشیار دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی تهران ـ ولنجک ـ تهران ـ ایران ـ کدپستی: 1985713871 3- دکترای آموزش پرستاری ـ استادیار دانشکده پرستاری و مامایی ـ بندرعباس ـ ایران 4- دکترای آموزش پرستاری ـ دانشیار دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی ـ تهران ـ ایران 5- دکترای آمار زیستی ـ دانشیار دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی تهران ـ تهران ـ ایران
مقدمه مصرف خون در طب دنیا و ایران، جایگاه والایی دارد و در حفظ جان بسیاری از بیماران مؤثر است. تهیه خون سالم و کافی، هدف اساسی تمام مراکز و سازمان‌های دست‌اندرکار انتقال خون و فرآورده‌های خونی می‌باشد(1). انتقال خون بخش مهمی از مراقبت‌های پزشکی است که اگر به صورت صحیح انجام شود، می‌تواند نجات‌دهنده حیات بیماران باشد(2). با این حال، از جمله دغدغه‌های مطرح در انتقال خون، درخواست بیش از حد خون و فرآورده‌های آن در بیمارستان‌ها و هم‌چنین مراقبت‌های پرستاری آن می‌باشد(3). فرآیند انتقال خون مانند همه مداخلات طبی دارای عوارض ناخواسته و نامطلوبی می‌باشد که بسته به نوع و شدت آنها، مشکلات مختلفی در گیرندگان خون ایجاد می‌شود(4). هر اتفاق ناخواسته در زنجیره انتقال خون می‌تواند تهدیدکننده زندگی، ناتوانی یا عدم سازگاری با شرایط برای اهداکننده خون یا بیمار باشد و سبب طولانی شدن مدت زمان بستری و منجر به مرگ شود(5). در این فرآیند چند مرحله‌ای و پیچیده، چندین گروه مختلف حرفه‌ای مانند پرستاران، پزشکان، متخصصین آزمایشگاه، دهندگان و گیرندگان خون مشارکت دارند(6). بخش مهمی از ایمنی و اثربخشی این فرآیند، وابسته به دانش و مهارت پرستاران خواهد بود و نقش حیاتی در کاهش عوارض مرتبط با تزریق فرآورده‌های خون از طریق شناخت صحیح بیمار و بررسی فرآورده‌های خونی، مراقبت کافی از بیمار و پاسخ فوری به عوارض جانبی دارند(7). این مراقبت بخش جدایی ناپذیر از عملکرد بالینی آنان است(8). بزرگترین خطر در طب انتقال خون، خطای انسانی است که اغلب در ترانسفوزیون نادرست اجزای خون اتفاق می‌افتد و مربوط به گرفتن نمونه خون قبل از ترانسفوزیون خون و چک کردن مشخصات بیمار در کنـار تخت، قبل از وصل کردن خون می‌باشد که هر دو مرحله حیاتی توسط پرستاران اتفاق می‌افتد(6). جهت کاهش خطا در زنجیره انتقال خون، بحث هموویژیلانس که یک سیستم نظارت کشوری بر سلامت خون و فرآورده‌های آن در تمام مراحل زنجیره انتقال خون است، مطرح می‌باشد(9). هدف اصلی هموویژیلانس، جلوگیری از تکرار عوارض یا واکنش‌های ناشی از تزریق خون و فرآورده است(4). بررسی نحوه اجرای فرآیند هموویژیلانس(مراقبت از خون) توسط پرستاران و دیگر مراقبان بهداشتی، می‌تواند جنبه‌های مختلف نقصان و خطاهای هموویژیلانس را مشخص کند(10). سطح پایین دانش پرستاران، تکرار انجام ترانسفوزیون و درک پایین آنها از دانش انتقال خون، باعث بروز خطا در فرآیند انتقال خون می‌شود که در مورد سطح دانش و مهارت پرستاران، استفاده از روش‌های آموزشی نوین می‌تواند در این زمینه کمک‌کننده باشد و توجه به آنها در برنامه بازآموزی ضروری به نظر می‌رسد(11، 6). جهت افزایش آگاهی افراد جامعه و مخصوصاً پرسنل بهداشت و درمان، به ابزاری قدرتمند نیاز است که به موقع، کم هزینه، سریع و مطمئن باشد(12). با توجه به برخی معایب کلاس‌های آموزش سنتی، بسیاری از نظام‌های آموزشی در دهه‌های اخیر سعی کرده‌اند با ورود و به کار بردن تکنولوژی‌های نوین، یادگیری را با کمترین زمان بهبود بخشند(13). تکنولوژی تلفن همراه می‌تواند با استفاده از سرویس پیام کوتاه، دستیابی، بحث، کشف و تبادل اطلاعات را گسترش دهد(14). مطالعه‌ها نشان داده است که استفاده از سرویـس پیام کوتاه در آموزش مورد استقبال قرار گرفته است(16، 15). با توجه به مطالعه‌های ذکر شده و اهمیت توجه به مقوله هموویژیلانس و اهمیت نقش پرستاران در اجرای آن و اهمیت و سهولت استفاده از روش آموزشی از طریق پیامک، محقق بر آن شد تا تأثیر آموزش مبتنی بر هموویژیلانس به روش پیامک بر نمره مراقبت از خون را بررسی نماید.
مواد و روش‌ها این مطالعه یک مطالعه نیمه تجربی بر اساس طرح پیش‌آزمون- پس‌آزمون همراه با گروه کنترل بود. جامعه آماری آنکلیه پرستاران شاغل در بیمارستان‌های شهید محمدی و خلیج فارس شهر بندرعباس در نیمه اول سال 1397بودند. حجم نمونه با استفاده از اطلاعات روش پایلوت در بیمارستان‌های شهید محمدی و خلیج فارس و میانگین و واریانس آنها محاسبه شد و در فرمول تعیین حجم نمونه(n=)، گذاشته شد و تعداد پرستاران هر گروه تعیین گردید. نمونه‌ها بر اساس معیارهای ورود شامل: رضایت به شرکت در پژوهش و انجام همکاری‌های لازم، عدم مشارکت در برنامه‌های مربوط به مدیریت مصرف خون و هموویژیلانس در سه ماه گذشته، داشتن سابقه کاری به مدت حداقل یک سال و داشتن حداقل مدرک کاردانی برای پرستاران بود. معیارهای خروج هم شامل: انصراف از ادامه همکاری و تکمیل ناقص پرسشنامه بود. نمونه‌گیری اولیه به صورت تصادفی بود و از بین بیمارستان‌های آموزشی شهر بندرعباس دو بیمارستان شهید محمدی و خلیج فارس انتخاب شده و به صورت تصادفی بیمارستان شهید محمدی به عنوان گروه مداخله و بیمارستان خلیج فارس به عنوان کنترل انتخاب شد. سپس به صورت مبتنی بر هدف از هر بیمارستان 30 پرستار واجد شرایط انتخاب شدند.ابزارگردآوریدادهها شامل یک پرسشنامه مشخصات دموگرافیک پرستاران شامل سن، جنس، وضعیت تأهل، میزان تحصیلات، سابقه گذراندن دوره هموویژیلانس، سابقه کار، وضعیت استخدامی و شیفت کاری و چک لیست با کد HV.003.CHL/01 بود. این چک لیست که مورد تایید سازمان انتقال خون می‌باشد، در ارزیابی هموویژیلانس بیمارستان‌ها از آن استفاده می‌شود. چک لیست نحوه ارزیابی نظام مراقبت از خون(هموویژلانس) مربوط به بیمارستان نام دارد و شامل چهار بخش و 18 سؤال است که در کل بیمارستان نمره 100 کسب می‌نماید. قسمت اول آن تکمیل فرم درخواست خون و فرآورده‌های خونی(11 امتیاز)، قسمت دوم شناسایی بیمار در زمان تهیه نمونه قبل از تزریق و در زمان تزریق خون و فرآورده(17 امتیاز)، تحویل و دریافت کیسه خون و فرآورده(18امتیاز) و تزریق خون(54 امتیاز) را شامل می‌شود که در مطالعه حاضر به علت عدم وجود درخواست اورژانسی و پلاکت فرزیس هم‌چنین ماهیت مطالعه و یکسان بودن برخی قسمت‌ها در چک لیست قبل و بعد از آموزش مانند سؤالات بانک خون(سؤالات 10، 11، 12، 13)، سؤالات مربوط به دستـورالعمـل‌هـا(16) و سـؤالات مربوط به بازرسی(17 و 18)، لذا این سؤالات در نظر گرفته نشدند و نمره از 80 حساب شد. پژوهشگر یک بار قبل از آموزش با بازرسی بیمارستانی چک لیست را پر کرده(پیش آزمون) و بار دوم بعد از اتمام دوره آموزشی، مجدداً چک لیست با انجام بازرسی چک شد(پس آزمون). بعد از گرفتن پیش آزمون از نمونه‌ها، به مدت یک ماه 60 پیامک به صورت دو پیامک در روز در مورد هموویژیلانس، شناسایی بیمار در زمان تهیه نمونه، قبل از تزریق خون و در زمان تزریق خون و فرآورده، تحویل و دریافت کیسه خون یا فرآورده، تزریق به بیمار و نکات پرستاری مهم ارسال شد. برای گروه کنترل هیچ مداخله‌ای انجام نشده و صرفاً آموزش‌های مداوم بیمارستان اجرا شد. بعد از اتمام مداخله، مجدداً توسط محقق، چک لیست مراقبت از خون برای پرستاران تکمیل شده و داده‌ها جمع‌آوری شد. تجزیه و تحلیل داده‌ها باروشتحلیلدادههایکمیو بااستفادهازآمارتوصیفیمانند میانگین، انحراف معیار وآمار استنباطی مانند آزمون‌های کای اسکوئر، دقیق فیشر، تی مستقل، تی زوجی انجام گردید. جهت رعایت اخلاق در پژوهش، ضمن تایید از طرف کمیته اخلاق دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی با کد اخلاق IR.USWR.REC.1394.348 و کسب مجوز اجرا، محقق خود و اهداف پژوهش را برای نمونه‌ها معرفی کرده و یادآور شد که شرکت در مطالعه کاملاً اختیاری بوده و تاثیری بر روند ارزشیابی آنها ندارد و اطلاعات شرکت‌کنندگان محرمانه خواهد ماند. بعد از اتمام مطالعه، تمام محتوای جلسات آموزشی گروه مداخله به گروه کنترل هم آموزش داده شد. یافته‌ها در این پژوهش 60 نفر شرکت داشتند که تمام آنها تا پایان کار باقی ماندند. نتایج مطالعه نشان داد که با استفاده ازآزمونکایاسکوئر،سطح تحصیلات و شیفت کاری در دوگروهمقایسه گردیدکهاختلافآماریمعناداریبیندو گروهوجودنداشت.هم‌چنین با استفاده از آزمون دقیق فیشر، توزیع جنسیت، وضعیت تأهل، سابقه گذراندن دوره هموویژیلانس و وضعیت استخدامی و با آزمون تی مستقل، سابقه کار آزمودنی‌ها(به سال) و میانگین سنی در دو گروه مقایسه شد که تفاوت معناداری نداشتند( جدول 1). بـر اسـاس هـدف مطالعـه، نمـره منتـج از چـک لیست مراقبت از خون هر دو بیمارستان ارزیابی شد که طبق نتایج، نمره مراقبت از خون بیمارستان مداخله 74/7 ± 76/39 و در گروه کنترل 69/7 ± 43/37 بود و از نظر
آماری تفاوت معناداری نداشتند. بعد از اجرای مداخله، نمره مراقبت از خون در گروه مداخله به 19/6 ± 60/47 و در گروه کنترل به 63/7 ± 16/38 رسید. با توجه به طبیعی بودن توزیع داده‌ها و بر اساس آزمون آماری تی مستقل بین میانگین نمره مراقبت از خون دو گروه بعد از مداخله تفاوت معناداری وجود داشت(جدول 2)(001/0 p≤).
بحث بر اساس نتایج حاصل از مطالعه، میانگین نمره منتج از چک لیست مراقبت از خون بیمارستان گروه مداخله بعد از اجرای مداخله نسبت به قبل افزایش پیدا کرد ولی در گروه کنترل تفاوت معناداری نداشت. بر این اساس می‌توان گفت که آموزش به روش پیامک به پرستاران، بر نمره مراقبت از خون بیمارستان مؤثر می‌باشد. هر چند که مطالعه‌ای یافت نشد که هموویژیلانس را با ابزار مشترک سنجیده باشد اما نتایج برخی از مطالعه‌های قبلی، هم راستا با نتایج پژوهش حاضر است. خنده زمین و همکاران با انجام یک مطالعه با هدف تاثیر آموزش بر میزان آگاهی پزشکان و پرستاران نسبت به هموویژیلانس(مراقبت از خون) در اهواز نشان دادند که آموزش یک روش ارتقای آگاهی پزشکان و پرستاران نسبت به هموویژیلانس می‌باشد(17). تجلی و همکاران در انتهای مطالعه خود پیشنهاد دادند که به مبحث هموویژیلانس در واحد داخلی ـ جراحی دانشجویان کارشناسی و کارشناسی ارشد پرستاری توجه بیشتری شود و برگزاری کارگاه‌های آموزش مراقبت‌های استاندارد هموویژیلانس از دانشگاه‌های علوم پزشکی آغاز شود(10). مسرور رودسری و همکاران با مقایسه تاثیر آموزش به سه روش بازخورد محور، نقشه مفهومی و سخنرانی بر آگاهی و عملکرد پرستاران در زمینه فرآیند هموویژیلانس نشان دادند که دو روش نقشه مفهومی و بازخورد محور به یک میزان بر آگاهی و عملکرد پرستاران در زمینه هموویژیلانس مؤثر بوده و اثربخشی بیشتری نسبت به سخنرانی داشته‌اند و هم‌چنین روش سخنرانی اثربخشی بیشتری نسبت به دو روش دیگر بر عملکرد پرستاران داشته، لذا پیشنهاد می‌شود برنامه‌ریزی‌های آتی جهت آموزش و بازآموزی پرستاران در خصوص هموویژیلانس به شیوه تلفیقی از این روش‌ها صورت گیرد(18).میرزایی و کریمی در مطالعه‌ای با هدف تعیین تاثیر آموزش هموویژیلانس با مدل نقشه ادراکی بر دانش دانشجویان پرستاری در این زمینه نشان دادند که این روش آموزشی در ارتقای دانش هموویژلانس مؤثر است(19). جیمنس مارکو و همکاران استفاده از آموزش را در زمینه هموویژیلانس مؤثر اعلام نمودند(6). دایز و همکاران(2017) مطالعه‌ای تحت عنوان تاثیر آموزش به روش پیامک بر دانش پرستاران بیهوشی انجام داده‌اند. نتایج مطالعه نشان داد که استفاده از روش پیامک که یک روش مؤثر و ساده می‌باشد، در ارتقای دانش پرستاران مفید می‌باشد(20). جعفری‌منش و همکاران(2015) یک مطالعه با هدف تعیین تاثیر روش آموزشی پیام کوتاه بر دانش پرستاران در مورد کتواسیدوز دیابتی انجام دادند. نتایج نشان داد که یکی از عوامل مهم و مؤثر در ارتقای دانش پرستاران، استفاده از روش‌های نوین آموزشی مثل پیامک می‌باشد(21). با بررسی مطالعه‌های انجام گرفته می‌توان دریافت که ترانسفوزیون خون، همیشه مورد توجه بوده ولی استفاده از روش‌های مختلف نوین آموزشی جهت ارتقای مباحث مربوط به ترانسفوزیون خون مانند پیامک، در پرستاران با وجود اثربخشی بالا بسیار مورد غفلت قرار گرفته است. محقق سعی داشت با انجام این مطالعه و استفاده از روش‌های آموزشی نوین و ساده، این خلاء را پر نماید. تفاوت در جامعه و نمونه و محیط پژوهش، ابزارهای متنوع، روش و حتی زمان پژوهش از مهم‌ترین تفاوت‌ها در مطالعه‌های بررسی شده با مطالعه حاضر است. دسترسی آسان، کم هزینه بودن و استفاده از تکنولوژی، نیاز به وقت کم و حتی استفاده در مواقعی غیر از مواقع کاری که خودش مدیریت زمان است، می‌تواند از دلایل توجیه نتایج یکسان و اثربخشی این روش در ارتقای مدیریت مصرف خون پرستاران باشد. از این رو آموزش مستمر به عنوان وسیله‌ای در پاسخ به تغییرات سریع، نحوه مراقبت و بالابردن استانداردهای حرفه‌ای پرستاری شناخته شده است. از محدودیت‌های پژوهش حاضر، شیوه آموزشی از طریق پیامک می‌باشد که کسب اطمینان از مطالعه دقیق آن توسط نمونه‌ها از کنترل پژوهشگر خارج بود و باید به گفته آنان در مورد خواندن مطالب اعتماد کرد. نتیجه‌گیری یافته‌های پژوهش حاضر ضمن تائید و حمایت از فرضیه تحقیق نشان داد که این مداخله آموزشی در پرستاران، باعث ارتقای نمره منتج از چک لیست مراقبت از خون بیمارستان آنها و مدیریت مراقبت از خون می‌شود. این بدین معنی است که این طرح آموزشی و عملی به عنوان یک مداخله مفید آموزشی به ویژه از نظر آموزش پرستاری به عنوان یک عضو بزرگی از پرسنل بیمارستان و تیم درمانی می‌تواند با اثرگذاری بر نمره مراقبت از خون، شرایطی را فراهم سازد تا هم تزریق خون به صورت ایمن و درست انجام گیرد و هم بیمارستان نمره بالایی از مدیریت مصرف خون دریافت نماید. لذا می‌توان روش به کار گرفته شده در پژوهش حاضر را جهت آموزش
هموویژیلانس به پرستاران استفاده کرد. تشکر و قدردانی این مطالعه حاصل پایان‌‌نامه کارشناسی ارشد در رشته زیست فناوری پزشکی در مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون با کد اخلاق IR.USWR.REC.1394.348 می‌باشد. بدین وسیله از مؤسسه، به جهت حمایتهای مادی و معنوی تشکر می‌گردد.
Bahmanzadeh S, Hosseini M, Faghih A, Nourozitabrizi K, Rahgozar M. The effect of education by SMS method on blood care. Sci J Iran Blood Transfus Organ 2021; 18 (1) :52-59 URL: http://bloodjournal.ir/article-1-1369-fa.html
بهمن زاده سمیه، حسینی محمدعلی، فقیه عارف، نوروزی تبریزی کیان، رهگذر مهدی. تاثیر آموزش به روش پیامک بر نمره مراقبت از خون. فصلنامه پژوهشی خون. 1400; 18 (1) :52-59
