نوع مطالعه: پژوهشي |
موضوع مقاله: اهدا خون انتشار: 1397/9/13
متن کامل: (1201 مشاهده)
تاثیر معافیت موقت اهداکنندگان خون بر میزان بازگشت مجدد آنها در سطح کشور طی سالهای 1393-1391
محمد مهدی سیفی طرقی1، مهتاب مقصودلو2، حسین حاتمی3
چکیده سابقه و هدف سازمان انتقال خون ایران بر پایه الزامات بین‌المللی به جهت حفظ سلامت اهداکننده و گیرنده خون، برای پذیرش اهداکنندگان، شرایط و معیارهایی تدوین نموده که ناگزیر تعدادی از داوطلبان اهدای خون از اهدا معاف می‌شوند. گرچه این فرآیند منجر به ارتقای سلامت خون میگردد اما از سوی دیگر باعث از دست دادن تعدادی از اهداکنندگان و کاهش احتمال بازگشت اهداکننده می‌شود. هدف از این مطالعه تعیین میزان بازگشت مجدد اهداکنندگانی که به طور موقت از اهدای خون معاف می‌شوند و مقایسه آن با میزان بازگشت اهداکنندگان بدون سابقه معافیت بود. مواد و روش‌ها این مطالعه از نوع توصیفی ـ مقطعی بوده و جمع‌آوری داده‌ها بر اساس همه شماری اطلاعات داوطلبان اهدای خون ثبت شده در برنامه نرم‌افزاری اطلاعات اهداکنندگان سازمان صورت گرفت. یافته‌ها در برنامه Excel و توسط آزمون کای‌دو تجزیه و تحلیل گردید. یافته‌ها مواجه شدن اهداکنندگان با حداقل یک بار معافیت موقت طی بازه زمانی ابتدای سال1391 تا پایان سال1393، باعث شده تا بازگشت مجدد آنها نسبت به کسانی که سابقه معافیت نداشتند، از 9/61% به 6/43% کاهش یابد. بازگشت مجدد برای اهداکنندگانی که به علت انجام رفتارهای پرخطر، معاف شده بودند(421428 اهدا)، 4/27% (115550 اهداکننده) بود. نتیجه گیری نتیجه مطالعه حاضر نشان داد میزان بازگشت مجدد اهداکنندگان معاف شده 5/1 برابر کمتر از میزان بازگشت اهداکنندگان پذیرفته شده بود و این تفاوت برای اهداکنندگان معاف شده به علت رفتارهای پرخطر 8/1 برابر کمتر بود. کلمات کلیدی:اهداکنندگان خون، انتخاب اهداکننده، سلامت خون
تاریخ دریافت: 30/2/97 تاریخ پذیرش: 27/4/97
1- مؤلف مسئول: پزشک عمومی ـ مرکز تحقیقات انتقال خون ـ مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون ـ تهران ـ ایران ـ صندوق پستی: 1157-14665 2- متخصص پزشکی اجتماعی ـ دانشیار مرکز تحقیقات انتقال خون ـ مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون ـ تهران ـ ایران 3- متخصص عفونی و MPH ـ استاد دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی ـ تهران ـ ایران
مقدمه سازمان انتقال خون ایران به عنوان تنها متولی تامین خون و فرآورده‌های خونی کشور شناخته می‌شود. این سازمان مسئولیت فرآهم آوردن شرایط لازم برای دسترسی به موقع و کافی به خون و فرآورده‌های خونی سالم برای همه نیازمندان به خون در هر نقطه از کشور را به عهده دارد. برای این منظور سازمان انتقال خون ایران همواره تلاش دارد تا با جلب اعتماد و ترغیب جامعه به مشارکت مستمر در اهدای خون داوطلبانه و با به کارگیری آخرین دستاوردهای علمی روز دنیا و رعایت استانداردهای جهانی سالم‌ترین خون را به میزان کافی در اختیار مراکز درمانی و بیماران قرار دهد. به همین جهت این سازمان بر اساس استانداردهای جهانی و ملی برای پذیرش اهدای خون داوطلبین اهدا، شرایط و معیارهایی را تدوین نموده و در اولین قدم همه داوطلبین اهدای خون را به جهت بررسی شرایط و ضوابط اهدا مورد مصاحبه و معاینه پزشکی قرار می‌دهد. لذا همواره تعدادی از داوطلبان اهدا از اهدای خون معاف می‌شوند که بخشی از آنها به جهت حفظ سلامت خود اهداکنندگان و بخشی دیگر به دلیل حفظ سلامت گیرنده خون و اطمینان از سلامت خون انجام می‌شود. علاوه بر این سازمان انتقال خون ایران تمامی خون‌های اهداشده را به لحاظ آلودگی به عوامل بیماری‌زای قابل سرایت از راه انتقال خون شامل هپاتیت‌های B و C، HIV و سیفیلیس مورد آزمایش‌های غربالگری قرار می‌دهد و در صورت واکنش‌پذیر بودن از چرخه توزیع و مصرف خارج می‌نماید. با این وجود داوطلبینی هم که اخیراً در شرایطی قرار گرفته‌اند که آنها را در معرض آلودگی به این گونه بیماری‌ها قرار داده است(رفتارهای پرخطر)، از اهدای خون معاف می‌شوند؛ چرا که در صورت آلودگی اخیر به عوامل این بیماری‌ها ممکن است آزمایش‌های غربالگری هفته‌ها تا ماه‌ها بعد نیز قادر به نشان دادن آنها نباشند. در خصوص موثر بودن رعایت شرایط استاندارد اهدای خون در ارتقای سلامت اهدا، پژوهش‌های متعددی انجام شده و بر ضرورت آنها تاکید نموده‌اند. در یک مطالعه در سال 1388 که توسط دکتر رازجو و همکاران در زمینه تاثیر انتخاب اهداکننده بر سلامت خون در ایران انجام شد، مشاهده شد که فراوانی موارد مثبت در 100000 داوطلب معاف شده نسبت به اهداکنندگان پذیرفته شده برای هپاتیت B ، C و HIV به ترتیب 7/1برابر، 15برابر و 24برابر بالاتر بوده است که نشان‌دهنده تاثیر و ضرورت شاخص‌های معافیت می‌باشد(1). اما در کنار این واقعیت، تحقیقات نشان می‌دهند معافیت اهداکنندگان علاوه بر این که باعث از دست رفتن فعلی اهداکننده می‌شود، با تاثیر بر میزان احتمال بازگشت اهداکننده باعث تهدید کفایت خون میگردد. به عبارتی احتمال بازگشت مجدد اهداکننده‌ای که با معافیت روبرو می‌شود، کمتر خواهد بود و بنابراین این کار تاثیر در از دست دادن اهداکنندگان بالقوه خواهد داشت. این مطالعه با تکیه بر مجموع اطلاعات ثبت شده برای اهداکنندگانی که از ابتدای سال 1391 لغایت پایان سال 1393 به یکی از مراکز اهدای خون سازمان انتقال خون مراجعه کرده و موفق به اهدای خون شده و یا موقتاً از اهدای خون معاف شده‌اند و تا پایان سال 1394 فرصت اهدای خون مجدد داشته‌اند، اجرا گردید تا برخی جنبه‌های مهم معافیت از اهدای خون از جمله بازگشت مجدد اهداکننده و کاهش تعداد اهداکنندگان را روشن نماید. هدف از انجام این پژوهش، تعیین میزان بازگشت معاف شدگان طی 4سال بعد و هم چنین تعیین میزان بازگشت اهداکنندگان به تفکیک جنسیت، سابقه اهدا و میزان بازگشت معاف‌شدگان از اهدا به تفکیک"معافیت به خاطر رفتارهای پرخطر" و"معافیت به خاطر سایر علل" بود.
مواد و روش‌ها این مطالعه از نوع مطالعه توصیفی ـ مقطعی(Cross-sectional) بوده و جمع‌آوری داده‌ها بر اساس همه شماری داوطلبان اهدای خون مراجعـه کـرده بـه مـراکز اهـدای خون سراسر کشور طی سالهای 1393-1391 صورت گرفت. در سازمان انتقال خون ایران و در مراکز اهدای خون سراسر کشور، همه اطلاعات مربوط به داوطلبین اهدای خون در نرم‌افزار اطلاعات اهداکنندگان(نگاره) ثبت شده و قابل استخراج می‌باشند. حتی اطلاعات آن عده از داوطلبان اهدای خون که در زمان مصاحبه پزشکی مطابق دستورالعمل‌های جاری سازمان انتقال خون ایران بنا به دلایل متعدد مثل سابقه رفتارهای پرخطر، موقتاً از اهدای خون معاف می‌شوند، نیز در برنامه ثبت می‌شود که اطلاعات همه آنها به تفکیک علت معافیت، جنسیت و سابقه اهدا قابل استخراج بود. این افراد پس از سپری شدن مدت زمان معافیت، در صورت مراجعه مجدد به عنوان اهداکننده پذیرفته شده و تعداد بازگشت و مشخصات آنها نیز قابل استخراج خواهد بود. در این مطالعه با استخراج اطلاعات مورد نیاز و با وارد کردن اطلاعات استخراج شده در برنامه نرم‌افزاری Excel و استفاده از فرمول‌هـا و آزمـون‌های آمـاری کای‌دو، 05/0 p< معنادار تلقی گردید. اطلاعات داوطلبان اهدای خون کاملاً محرمانه تلقی شده و مشخصات افراد حفظ گردید. از آن جایی که در بازه زمانی مورد مطالعه، برنامه نرم‌افزاری اطلاعات اهداکنندگان در استان تهران از بقیه استان‌های کشور متفاوت بود، دریافت اطلاعات از سیستم نرم‌افزار مورد استفاده در استان تهران عمدتاً مقدور نشد، لذا بیشتر اهداکنندگان استان تهران از این مطالعه حذف گردیدند. عدم ثبت برخی اطلاعات دموگرافیک اهداکننده نظیر جنسیت و یا مشخص نبودن وضعیت مراجعه مجدد اهداکننده نیز باعث خروج تعداد دیگری از اهداکنندگان از مطالعه گردید. لذا طی بازه زمانی ابتدای سال 1391 تا پایان سال 1393 ، حدود 8/10% از مجموع اهدکنندگان و 5/16% معاف‌شدگان از اهدا به علت محدودیت‌های نرم‌افزاری، نقص در اطلاعات موجود از قبیل نامشخص بودن جنس، نوع اهدا و وضعیت مراجعه مجدد، از آمار مورد تحلیل در این مطالعه حذف شدند. در ایـن مطالعـه تمامی اهداکنندگانی که در بازه زمانی ابتدای 91 تا پایان 93 اقدام به اهدای خون کرده و پذیرفته شده و یا معاف شده بودند، وارد مطالعه شدند و سپس مراجعه مجدد آنها در بازه زمانی بلافاصله پس از پایان مدت معافیت اجباری(فاصله 58 روز از زمان اهدا) و یا مدت زمان تعیین شده برای معافیت موقت، تا پایان سال 1394 سنجیده شد. متغیرهای مورد مطالعه شامل معیارهای معافیت، معافیت به علت رفتارهای پرخطر، بازگشت اهداکنندگان، جنس و سابقه قبلی اهدا بودند. معافیت به علت رفتارهای پرخطر شامل معافیت به علت انجام حجامت؛ انجام خالکوبی(Tattooing)؛ سوراخ کردن بدن و گوش (Piercing)؛ انجام طب سوزنی(Tattoo Puncture)؛ ارتباطات خارج از چارچوب خانواده؛ احتمال ابتلا به عفونت HIV ؛ احتمال حامل بودن HCV و HBs و ابتلا به بیماری‌های مقاربتی طی 12 ماه گذشته بود. به علت عدم تبعیت کاربران از رویه واحد برای ثبت برخی علل معافیت، در برخی موارد یک علت معافیت واحد در دو دسته جداگانه ثبت شده و یا برعکس دو علت معافیت در یک دسته واحد ثبت شده بودند. در این مطالعه موارد معافیت به دلیل اهمیت رفتارهای پرخطر در تهدید سلامت خون اهدایی، در دو دسته کلی معافیت به خاطر داشتن رفتارهای پرخطر و سایر علل معافیت دسته‌بندی گردید.
یافته‌ها سازمان انتقال خون ایران در سالهای 1393-1391 مجموعاً موفق به جذب 7714467 داوطلب اهدای خون شد؛ که از این میان پس از مصاحبه و معاینه پزشکی، 6122697 داوطلب موفق به اهدای خون شده و تعداد 1591770 داوطلب یعنی 6/20% مراجعه‌کنندگان به دلیل عدم داشتن شرایط اهدای خون در معاینه و یا مصاحبه پزشکی برای اهدا پذیرفته نشدند. از مجموع 5460836 اهدای خون صورت گرفته در سالهای 1393-1391 مورد مطالعه، 3/38% (تعداد 2082438 اهداکننده)، طی بازه زمانی 4 ساله(از ابتدای سال 1391 تا پایان سال 1394)، مجدداً مراجعه نکردند و 9/61% آنها(تعداد 3378398 اهدای خون) حداقل یک بار مجدداً برای اهدای خون مراجعه نموده بودند.
نمودار 1: مقایسه وضعیت بازگشت مجدد در معاف موقت شده گان به تفکیک علت معافیت
جدول 1: وضعیت مراجعه مجدد طی بازه زمانی 4 ساله از سال 91 تا پایان سال 94 در اهداکنندگان و معاف موقت‌شدگان سالهای 91 تا 93
وضعیت اهداکننده در زمان مراجعه
تعداد
وضعیت مراجعه مجدد مجموع مراجعین 3 سال (93+92+91) طی 4 سال از سال 91 لغایت پایان 94
عدم مراجعه
درصد
مراجعه مجدد
درصد
در بازه زمانی 3 ساله از ابتدای سال 91 تا پایان سال 93
اهدا
مرد
بار اول
1190333
793952
7/66
396381
3/33
با سابقه
1327015
654749
3/49
672266
7/50
مستمر
2551996
426183
7/16
2125813
3/83
مجموع مردان
5069345
1874885
37
3194460
63
زن
بار اول
130731
95956
4/73
34774
6/26
با سابقه
94208
56035
5/59
38173
5/40
مستمر
166552
55562
4/33
110990
6/66
مجموع زنان
391491
207553
53
183938
47
کل
5460836
2082438
1/38
3378398
9/61
مجموع مردان و زنان
بار اول
1321064
889909
4/67
431155
6/32
با سابقه
1421224
710785
50
710439
50
مستمر
2718548
481745
7/17
2236803
3/82
کل
5460836
2082438
1/38
3378398
9/61
معاف در زمان مراجعه
1329350
749220
4/56
580130
6/43
معاف به دلیل رفتارهای پرخطر
421428
305877
6/72
115550
4/27
معاف به دلیل سایر علل معافیت
907923
443342
8/48
466580
2/51
از مجموع 1329350 اهداکننده معاف موقت شده، تعداد 580130 نفر آنها(6/43%) مجدداً طی همان بازه زمانی، برای اهدای مجدد مراجعه کرد و بقیه(تعداد 749220 نفر معادل 36/56%) دیگر هرگز مراجعه نکرده‌اند. میزان بازگشت مجدد برای آن‌هایی که علت معافیت‌شان رفتارهای پرخطر بوده است(421428 اهدا) 4/27% و برای آن‌هایی که بنا به سایر علل معاف شده بودند(907923 اهدا)، 5/51% بود. این نسبت برای اهداکنندگان زن در مقایسه با اهداکنندگان مرد و برای اهداکنندگان بار اول نسبت به اهداکنندگان مستمر و برای اهداکنندگان با سابقه معافیت نسبت به کسانی که معاف نشده بودند به شرح زیر بود: 47% بازگشت مجدد برای اهداکنندگان زن و 63% بازگشت مجدد برای اهداکنندگان مرد؛ 6/32% بازگشت مجدد برای اهداکنندگان بار اول و 3/82% بازگشت مجدد برای اهداکنندگان مستمر(نمودار و جدول 1). 6/43% بازگشت مجدد برای اهداکنندگان با سابقه معافیت و 9/61% بازگشت مجدد برای اهداکنندگانی که معاف نشده بودند.
بحث در این مطالعه میزان بازگشت طی 4 سال اهداکنندگان بدون سابقه معافیت 3/18% بیشتر از اهداکنندگان با سابقه معافیـت مـوقت بـود: به ترتیب 9/61% و 6/43% (0001/0 p<)؛ میزان بازگشت اهداکنندگان مرد 16% بیشتر از اهداکنندگان زن: به ترتیب 63% و 47% (0001/0 p<) و میزان بازگشت اهداکنندگان مستمر نزدیک به 50% بیشتر از اهداکنندگان بار اول بود: به ترتیب 3/82% و 33% (0001/0 p<).
تاثیر معافیت بر میزان بازگشت: هر چند رعایت شرایط استاندارد اهدای خون و شاخص‌های معافیت باعث ارتقای سلامت اهدا میگردد اما این کار باعث تهدید کفایت خون نیز می‌شود چرا که تحقیقات نشان می‌دهند علاوه بر از دست دادن فعلی تعدادی از اهداکنندگان، معافیت اهداکنندگان باعث کاهش احتمال بازگشت مجدد آنها نیز میگردد. در مطالعه‌ای که توسط دکتر هالپرین پیرامون تاثیر معافیت موقت بر اهدای خون مجدد در اهداکنندگان صلیب سرخ آمریکا انجام شد، نشان داده شد که معافیت موقت تاثیر بسیار منفی روی میزان بازگشت اهداکنندگان خون و اهدای خون بعدی آنها دارد؛ به طوری که احتمال بـازگشت اهداکنندگـان بـدون سابقه معافیت طی 5 سال، 29% بیشتر از اهداکنندگان با سابقه معافیت موقت بود(2). با وجود کاهش چشمگیر میزان بازگشت در اهداکنندگان معاف موقت شده، با اقدامات مداخله‌ای مناسب می‌توان احتمال بازگشت این اهداکنندگان را نیز افزایش داد. در مطالعه دکتر گودین نتیجه اقدامات مداخله‌ای، افزایش 19 درصدی در میزان بازگشت نسبت به معاف‌شدگان بدون اقدام مداخله‌ای بود(3). در مطالعه دیگری توسط ابراهیم بی‌ملا و همکاران، در خصوص ارزیابی بازگشت اهداکنندگان متعاقب معافیت موقت اهداکننده، مشاهده شد میزان بازگشت مجدد اهداکنندگان بدون سابقه معافیت پس از فراخوان شدن، طی یک سال 28% بیشتر از اهداکنندگان با سابقه معافیت موقت بود(7/67% در مقابل 6/39%)(4). در مطالعه ما نیز احتمال بازگشت اهداکنندگان بدون سابقه معافیت (9/61%) طی 4 سال، 3/18% بیشتر از اهداکنندگان با سابقه معافیت موقت(6/43%) بود که نشان از تاثیر منفی معافیت بر احتمال میزان بازگشت اهداکنندگان داشت (0001/0 p<). اما تاثیر منفی معافیت بر میزان بازگشت برای همه علت‌های معافیت یکسان نبوده است: بازگشت مجدد برای اهداکنندگانی که به علت رفتارهای پرخطر، معاف شده بودند(421428 اهدا)، 4/27% بودکه 5/34% کمتر از بازگشت مجدد اهداکنندگان بود(0001/0 p<). برای سایر علل معافیت(907923 اهدا) بازگشت مجدد تا 2/51% بالا رفته بود اما هم چنان به شکل معناداری(7/10%) کمتر از اهداکنندگانی بود که سابقه معافیت نداشتند(0001/0 p<) (نمودار 1). در مطالعه کاستر و همکاران در یک دوره بررسی 5 ساله، میزان بازگشت اهداکنندگان 74% (با سابقه‌ها 85% ، بار اولی‌ها 47%) و میزان بازگشت معاف‌شدگان 53% (با سابقه‌ها 82% بار اولی‌ها 25%) به دست آمد که نشانگر 21% بازگشـت کمتــر معاف‌شدگان نسبت به اهداکنندگان بود(5). در مطالعه حاضر میزان بازگشت هم در اهداکنندگان (9/61%) و هم در معاف‌شدگان(6/43%) کمتر از مطالعه کاستر و همکاران بوده که می‌تواند به دلیل طول مدت مطالعه و یک سال فرصت کمتر برای بازگشت در مطالعه حاضر باشد؛ اما فاصله میزان بازگشت معاف‌شدگان نسبت به اهداکنندگان در دو مطالعه قابل مقایسه بود: 3/18% در مطالعـه حاضر در مقابل 21% در مطالعه کاستر و همکاران.
تاثیر جنسیت بر میزان بازگشت: در حالی که بیشتر اهداکنندگان مرد بالاخره برای اهدای خون مجدد بازگشته بودند(63%)، این نسبت برای اهداکنندگان زن معکوس بوده و بیشتر آنها مراجعه مجدد نداشته‌اند و تنها 47% زنان اهداکننده برای اهدای خون مجدد بازگشته بودند که تفاوت کاملاً معناداری بود؛ بنابراین جنسیت می‌تواند یک عامل پیش‌بینی‌کننده برای میزان احتمال بازگشت اهداکننده باشد(0001/0 p<) (جدول 1).
تاثیر نوع اهدا(سابقه اهدای خون قبلی) بر میزان بازگشت: در مطالعه کاستر و همکاران میزان بازگشت اهداکنندگان بار اول خیلی کمتر از میزان بازگشت اهداکنندگان با سابقه بود: به ترتیب 85% برای اهداکنندگان با سابقه و 47% برای اهداکنندگان بار اول(5). این تفاوت در میزان بازگشت اهداکنندگان بار اول نسبت به اهداکنندگان با سابقه با نتایج مطالعه حاضر قابل مقایسه بود. میزان بازگشت مجدد اهداکنندگان بار اول در این مطالعه 33% بود که تفاوت چشمگیر و معناداری با میزان بازگشت اهداکنندگان مستمر(3/82%) داشت. در واقع میزان بازگشت مجدد اهداکنندگان بار اول نزدیک به 50% کمتر از اهداکنندگان مستمر بود(0001/0p<). بیش از 67% از اهـداکنندگان بـار اول، دیگـر هـرگز برای اهدای خون خون مجدد بازنگشته بودند و میزان این احتمال برای اهداکنندگانی که مستمر نبودند اما سابقه قبلی اهدای خون داشتند،50% بود که باز هم خیلی بیشتر از میزان بازگشت اهداکنندگان بار اول بود(0001/0 p<). بنابراین سابقه اهدای خون قبلی می‌تواند بر افزایش احتمال بازگشت اهداکننده مؤثر باشد(جدول 1).
نتیجه‌گیری نتیجه مطالعه حاضر نشان داد میزان بازگشت مجدد اهداکنندگان معاف شده، 5/1 برابر کمتر از میزان بازگشت اهداکنندگان پذیرفته شده، بود و این تفاوت برای اهداکنندگان معاف شده به علت رفتارهای پر خطر خیلی کمتر بود(8/1 برابر کمتر). هم چنین میزان بازگشت اهداکنندگان مرد نسبت به اهداکنندگان زن(به ترتیب 63% و 47%) و اهداکنندگان مستمر نسبت به اهداکنندگان بار اول(به ترتیب 3/82% و 33%) بالاتر بود.
تشکر و قدردانی این مقاله نتیجه پایان‌نامه دوره MPH با گرایش طب انتقال خون از دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی و همکاری سازمان انتقال خون ایران(مؤسسه عالی آموزش و پژوهش طب انتقال خون) می‌باشد.
Seyfi Targhi M M, Maghsudlu M, Hatami H. Evaluation of effectiveness of temporary blood donor on donors return in Iranian Blood Donors in 2012 -2014. Sci J Iran Blood Transfus Organ 2018; 15 (3) :182-188 URL: http://bloodjournal.ir/article-1-1205-fa.html
سیفی طرقی محمد مهدی، مقصودلو مهتاب، حاتمی حسین. تاثیر معافیت موقت اهداکنندگان خون بر میزان بازگشت مجدد آنها در سطح کشور طی سالهای 1393-1391. فصلنامه پژوهشی خون. 1397; 15 (3) :182-188
