فصلنامه پژوهشی خون

مقدمه ‌
    امروزه نشان داده شده استشواهد نشان می‌دهد که مصرف خون و فرآورده‌های خونی رو به افزایش یافته است بنابراین آشکار است که به موازات آن باید بایستی تعداد داوطلبان اهداکنندگان کننده خون نیز افزایش یابد(1). از طرفی
    تامین خون سالم و کافی برای بیماران از اهداف مهم سازمان انتقال خون است. تامین خون سالم و کافی می‌تواند سلامت بیمارانی را که نیازمند دریافت خون هستند، تضمین نماید.
    یکی از گروه‌هایی که خون سالم دارند، اهداکنندگان داوطلب هستند(2). اهداکنندگان خون داوطلب افرادی هستند که بدون هیچ گونه چشم داشتی خون خود را برای کمک به هم نوع، اهدا می‌نمایند(3).
     در میان اهداکنندگان خون، اهداکنندگان مستمر کسانی هستند که حداقل دو بار در سال خون اهدا کرده‌اند. سلامت جسمانی این گروه از اهداکنندگان معمولاً بهتر از سایر افراد بوده و سازمان انتقال خون تلاش می‌نماید تا با افزایش تعداد این افراد، نیازهای بیماران و جامعه را در این زمینه رفع نماید(5، 4).
    در ایران تاکنون مطالعه‌های زیادی در ارتباط با عوامل مؤثر بر اهدای خون خصوصاً بعد مکانی و فواصل زمانی انجام نشده است. در مطالعه اون‌بای و همکاران نشان داده شد که احتمال اهدای مستمر خون در بین افراد با تحصیلات دانشگاهی بیشتر است. هم چنین هر چه فواصل بین دو اهدای اول کمتر باشد، احتمال اهدای بعدی بیشتر می‌شود. علاوه بر آن، احتمال مستمر شدن اهدای خون با تعداد کل اهدا ارتباط دارد. در این مطالعهات سن به عنوان قوی‌ترین عامل جهت اهدای مجدد معرفی شده است(76). هم چنین در مطالعه جهانگیری و همکاران نشان داده شد که متغیر سن تاثیر منفی بر شانس اهدای خون دارد. افراد با سنین پایین‌تر شانس اهدای خون بیشتری دارند و فاصله بین اهدای خون آن‌ها کمتر است (87).
    هدف این مطالعه، تحلیل عوامل موثر بر اهدای خون و هم چنین تاثیر این عوامل شامل فاصله محل سکونت تا مرکز اهدای خون، تحصیلات، شغل، سن، جنس بر نوع اهدا و طول مدت اهدای خون در شهرستان کرمان بود.
مواد و روش‌ها
    این مطالعه به صورت آینده‌نگر با روش نمونه‌گیری تصادفی ساده از بین تمامی مراجعه‌کنندگان جهت اهدای خون به پایگاه انتقال خون کرمان جمع‌آوری شد. همزمان 2010 داوطلب اهداکننده خون در شهرستان کرمان که برای اولین بار در سال 1388 اهدای خون داشتند، بررسی شدند. اطلاعات این داوطلبان به مدت 5 سال به منظور بررسی عوامل مؤثر بر اهدای خون با تهیه یک چک لیست توسط خود کارشناس ثبت اطلاعات اهداکنندگان خون و بدون مشخص بودن نام شخص جمع‌آوری و تحویل مجری طرح گردید. ملاحظات اخلاقی کاملاً رعایت شد و اطلاعات استخراج شده از پرونده آن‌ها شامل سن، جنس، وضعیت تاهل، سطح تحصیلات، شغل، تعداد دفعات اهدای خون، فاصله بین اهدای خون، نوع اهدای خون و هم چنین فاصله مکانی منزل اهداکنندگان تا پایگاه اهدای خون مورد پی‌گیری قرار گرفتند. طبق تقسیم‌بندی سازمان انتقال خون، کسانی که اولین بار اهدای خون داشته‌ و دیگر مراجعه‌ای نداشتند، اهداکننده بار اول و کسانی که در یک دوره یکساله کمتر از دو بار اهدای خون داشته‌ اما در گذشته جهت اهدای خون مراجعه کرده‌اند را، اهداکننده با سابقه می‌گویند. اهداکنندگانی که حداقل در یک سال، دو بار اهدای خون داشته‌اند، اهداکننده مستمر هستند. برای مقایسه تفاوت بین جنس، وضعیت تأهل، سطح تحصیلات، شغل و نوع اهدای خون، از آزمون کای‌دو و جهت مقایسه میانگین سن بر اساس نوع اهدای خون از آنالیز واریانس و هم چنین از آزمون t مستقل جهت آنالیز تفاوت سنی بین اهداکنندگان مرد و زن با استفاده از نرم‌افزار SPSS نسخه21 استفاده شد. کلیه آنالیزهای تحلیلی در سطح معناداری 05/0 انجام گردید.
 
یافته‌ها
    تعداد کل افرادی که وارد مطالعه شدند، 2010 نفر، 9/89% مرد و مابقی زن بودند. میانگین و انحراف معیار سن آن‌ها برابر با 24/0 ± 04/38 سال و هم چنین بالاترین و پایین‌ترین سن اهداکننده به ترتیب برابر با 65 و 18 سال بود. بین سن و نوع اهدای خون اختلاف معناداری نشان داده شد و مشخص گردید با افزایش سن داوطلبان اهدای خون، احتمال مستمر شدن اهدای خون بیشتر می‌شود(005/0 p<)(جدول 1).
 
جدول 1: گروه سنی و نوع اهدای خون
 

نوع اهدا   سن(سال)	بار اول	با سابقه	مستمر	جمع
27-18	400	205	91	696
37-28	301	228	102	631
47-38	184	142	78	404
57-48	87	81	41	209
58 و بیشتر	33	21	13	67
جمع	1005	677	325	2007

 
    از مجموع نمونه‌های مورد مطالعه، 50%، 7/33% و 2/16% به ترتیب اهداکننده بار اول، با سابقه و مستمر و 9/3%، 8/19%، 6/42%، 2/10%، 6/19% و 8/3% به ترتیب دارای سطح تحصیلات بی‌سواد، سیکل، دیپلم، فوق دیپلم، لیسانس و فوق لیسانس بودند. بین سطح تحصیلات و نوع اهدای خون تفاوت معناداری وجود داشت(03/0 p=). افراد با تحصیلات بالاتر احتمال اهدای خون بیشتری دارند. 1/23% مجرد و 9/76% متاهل بودند. 3/42% دارای شغل آزاد، 5/1% کارگر، 6/27% کارمند و مابقی مشاغل را شامل می‌شدند و هم چنین 1/50%، 7/33% و 2/16% به ترتیب اهداکننده بار اول، با سابقه و مستمر بودند. میانگین و انحراف معیار طول مدت اهدای خون در این مدت برابر با 72/20 ± 19/35  ماه بود.
     هم چنین میانگین و انحراف معیار تعداد دفعات اهدای خون برابر با 89/3 ± 36/5 بود. بین فاصله از مرکـز اهدای خون و دفعات اهدا، ارتباط معناداری وجود نداشت و هم چنین بین طول دوره اهدای خون و فاصله از مرکز اهدای خون نیز ارتباط معناداری مشاهده نگردید.)
تفاوتی [d1]  بین گروه سنی مردان و زنان اهدا کننده خون وجود نداشت (p value=0.41) تقریبا میانگین سنی در هر دو گروه برابر با 34 سال بود.میانگین سن اهدا در سطوح مختلف تحصیلات متفاوت و کاملاً معنادار بود(001/0 p =)(جدول 2).
جدول 2: توزیع فراوانی متغیرهای دموگرافیک و نوع اهدای خون
 

نام متغیر		تعداد اهداکنندگان بار اول (%)	تعداد اهداکنندگان با سابقه (%)	تعداد اهداکنندگان مستمر (%)
میانگین سن		33	84/32	34/16
جنس	مرد	855 (47)	639 (18)	315 (35)
	زن	150 (76)	38 (19)	10 (5)
وضعیت تاهل	متاهل	697 (45)	564 (18)	281 (37)
	مجرد	308 (67)	111 (24)	44 (9)
سطح تحصیلات	بی‌سواد	44 (56)	23 (29)	12 (15)
	سیکل	-	137 (34)	66 (17)
	دیپلم	454 (53)	288 (34)	113 (13)
	فوق دیپلم	101 (50)	68 (33)	35 (17)
	لیسانس	171 (43)	136 (35)	86 (22)
	فوق‌ لیسانس و بالاتر	35 (45)	30 (39)	12 (16)
گروه شغلی	آزاد	395 (46)	300 (35)	157 (19)
	کارگر	12 (40)	13 (43)	5 (17)
	کارمند	234 (42)	204 (37)	117 (21)
	نظامی	34 (41)	39 (47)	10 (12)
	دانشجو	154 (66)	69 (30)	10 (4)
	خانه‌دار	86 (73)	27 (23)	5 (4)
	بیکار	29 (81)	5 (14)	2 (5)
	بازنشسته	31 (49)	18 (28)	15 (23)
	پزشک	8 (50)	5 (31)	3 (19)
	سرباز	18 (90)	2 (10)	0 (0)
	نامشخص	4 (57)	2 (29)	1 (14)

 
    هم چنین نشان داده شد که افراد تحصیل کرده در سنین بالاتری اقدام به اهدای خون می‌کنند. بین وضعیت تاهل و نوع اهدای خون ارتباط معنادار مشاهده شد و احتمال مستمر شدن اهدای خون در متاهلین بیشتر بود(001/0 p=)(جدول 3).
جدول 3: تعداد دفعات اهدای خون و فراوانی نسبی و تجمعی
 

تعداد دفعات اهدای خون	فراوانی مطلق	درصد فراوانی نسبی	درصد فراوانی تجمعی
1	325	1/16	2/16
2	281	0/14	2/30
3	237	8/11	0/42
4	162	0/8	1/50
5	169	4/8	5/58
6	160	9/7	9/66
7	139	9/6	4/73
8	111	5/5	9/78
9	100	0/5	9/83
10	88	4/4	3/88
11	59	9/2	2/91
12	56	8/2	0/94
13	34	7/1	7/95
14	34	7/1	4/97
15	21	0/1	5/98
16	17	8/0	3/99
17	6	3/0	6/99
18	2	1/0	7/99
19	3	1/0	9/99
20	3	1/0	100

 
بحث
    سالم بودن خون جهت پیشگیری از انتقال بیماری‌ها به دریافت‌کنندگان آن از اهمیت خاصی برخوردار بوده و از مهم‌ترین اهداف سازمان انتقال خون می‌باشد(8). لذا در این مطالعه به بررسی عوامل مؤثر بر اهدای خون و هم چنین نوع اهدای خون پرداخته شدمهمترین هدف سازمان انتقال خون تهیه خون سالم و کافی از طریق جذب داوطلبین سالم می باشد. در این مطالعه 50%، 7/33% و 2/16% به ترتیب اهداکننده بار اول، با سابقه و مستمر بودند. میانگین و انحراف معیار طول مدت اهدای خون بر حسب ماه و تعداد دفعات اهدای خون در این مدت به ترتیب برابر با 72/20 ± 19/35 و 89/3 ± 36/5 بود. در این مطالعه بین سن و سطح تحصیلات و مستمر شدن اهدای خون ارتباط آماری معناداری وجود داشت (05/0 p<)، ولی بین سایر متغیرها ارتباط معناداری وجود نداشت. به سبب اهمیت سلامت خون خصوصا به علت بیماریهای قابل سرایت به وسیله انتقال خون، تهیه خون سالم از مهمترین اهداف سازمان انتقال خون می باشد. لذا در این مطالعه به بررسی عوامل موثر بر اهداء خون و همچنین نوع اهداء خون پرداخته شد. در این مطالعه نشان داده شد که فاصله محل سکونت در اهدای خون و هم چنین طول مدت اهدای خون تاثیری ندارد. این در حالی است که در مطالعه شرایبر و همکاران یکی از موانع جهت اهدای خون هم در اهداکنندگان بار اول و هم در اهداکنندگان مستمر، مناسب نبودن محل اهدای خون بود که با مطالعه حاضر هم‌خوانی نداشت(9). احتمالاً علت تفاوت‌های فرهنگی می‌باشد، به گونه‌ای که در کشورهای مختلف گزارش شده که انگیزه و رفتار اهداکنندگان، به رسوم، فرهنگ، مذهب و سطح تحصیلات آنان وابسته است(1110). برای مثال، در مطالعه‌ای در شهر کرمان در فاصله سال‌های 1389-1388 نشان داده شد مهم‌ترین انگیزه اهداکنندگان خون، کمک به هم نوع بوده است(1211).
    یافته‌های مطالعه حاضر نشان داد که با افزایش سن، احتمال مستمر شدن اهدای خون بیشتر است که با نتایج برخی از مطالعه‌های سایر کشورها مشابه است(1313، 12). در مطالعه‌های انجام گرفته در ایران نیز نتایج مشابهی به دست آمده است(15,16)(14). اما با مطالعه جیمز و متیو هم‌خوانی نداشت و نشان داده شد که سن تاثیر منفی بر اهدای مجدد خون دارد17(15). مطالعه‌ها نشان می‌دهند که هر اندازه سن اهدا در بار نخست کمتر باشد، احتمال استمرار یافتن اهدای خون بیشتر می‌شود18(16). در مطالعه حاضر، میانگین سن اهدای خون در بار اول حدود 33 سال به دست آمد که نسبتاً سن بالایی است. در مطالعه‌ای در هنگ‌کنگ میانگین سنی افراد اهداکننده خون با انگیزه مثبت 9/28 سال گزارش شده است(19)(17). بالا بودن سن اهداکنندگان خون در مطالعه حاضر می‌تواند به دلیل آگاهی اندک مردم در سنین پایین نسبت به شرایط اهدای خون و یا فواید حاصل از آن باشد. در این صورت لزوم توجه بیشتر مسئولین به سن اهداکنندگان خون و به کارگیری اقدامات مناسب از قبیل اطلاع‌رسانی و افزایش آگاهی در این زمینه با هدف کاهش میانگین سنی اهداکنندگان بار اول ضروری به نظر می‌رسد.
    از مجموع نمونه‌های مورد مطالعه، 50%، 7/33% و 2/16% به ترتیب اهداکننده بار اول، با سابقه و مستمر بودند. میزان اهداکننده مستمر در این مطالعه کمتر از برخی مطالعه‌های انجام گرفته در داخل کشور است. برای مثال، نتایج حاصل از مطالعه‌ای در استان کرمانشاه که روند اهدای خون در اهداکنندگان را در طی سال‌های 1388 تا 1392 مورد بررسی قرار داده بود، نشان داد که از 295925 نفر اهداکننده خون، 9/46% اهداکننده مستمر، 3/22% اهداکننده با سابقه و 8/30% اهداکننده بار اول بوده‌اند(18)(16). بررسی روندها در این مطالعه نشان داد که روند اهدای خون در اهداکنندگان مستمر به صورت معناداری در حال افزایش است 5. در کشورهای مختلف درصد اهداکنندگان مستمر متفاوت است. در برزیل 8/30% و در کویت 79% (اعراب) اهداکننده بار اول بودند(20-21)(19، 18). از سوی دیگر اهداکنندگان مستمر در این مطالعه در بین مردان بیشتر از زنان مشاهده شد. پایین بودن تعداد اهداکنندگان مستمر در بانوان ایرانی می‌تواند به دلیل نگرانی از کم خونی، ترس از خونگیری، عدم توجه به تغذیه مناسب و عدم اطلاع رسانی کافی از سوی مسئولین باشد(22)(20).
    این مطالعه نشان داد بین سطح تحصیلات و نوع اهدای خون تفاوت معناداری وجود دارد. افراد با تحصیلات بالاتر احتمال اهدای خون بیشتری دارند و احتمال مستمر شدن آن‌ها بیشتر است که با مطالعه سیمون و همکاران مطابقت
داشت(23)(21). اما در مطالعه خدیر و همکاران بین طول مدت اهدای خون و تحصیلات تفاوت وجود داشت و نشان داد افراد با تحصیلات بیشتر احتمال استمرار اهدای خون کمتری دارند(24)(8). علت این تفاوت احتمالاً متفاوت بودن ویژگی‌های فرهنگی کشورهاست.
 
نتیجه‌گیری
    با توجه به معنادار شدن اثر تحصیلات بالا، سن بالا و وضعیت تاهل در مستمر شدن اهدای خون، نیاز است که این گروه‌ها جهت تبدیل شدن به اهداکنندگان مستمر، بیشتر مد نظر قرار گیرند و آموزش و فرهنگ‌سازی لازم و هم چنین تشویق‌هایی جهت تداوم رفتار اهدای خون در این گروه‌ها انجام گیرد. هم چنین با آموزش و فرهنگ‌سازی سایر گروه‌ها را جهت مستمر شدن اهدای خون تشویق کرد.
 
تشکر و قدردانی 
    از معاونت پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی کرمان و اداره کل انتقال خون استان کرمان که همکاری لازم جهت اجرای این پژوهش را داشته‌اند تشکر و قدردانی به عمل می‌آید.