چکیده سابقه و هدف آموزش، نقشی اساسی در آگاهی بخشی جامعه و در نتیجه افزایش تمایل به اهدای خون و کاهش خطر اهدای خون ناسالم دارد. در همین راستا، در مطالعه حاضر، به بررسی نقش آموزش و رفع موانع اهدای خون در افزایش میزان اهدا و ارتقای سلامت خون در دانشجویان دانشگاه های شهر زاهدان پرداخته شد. مواد و روش‌ها مطالعه حاضر از نوع توصیفی مداخله‌ای بود و در 5 دانشگاه و مؤسسه آموزش عالی شهر زاهدان انجام شد. در آغاز به وسیله پرسشنامه، موانع اهدای خون در بین دانشجویان مشخص شد. سپس تلاش شد تا از طریق آموزش، دغدغه‌های اصلی دانشجویان مرتفع گردد. در نهایت با اعزام تیم سیار به دانشگاه‌های فوق مبادرت به جمع‌آوری خون شد. درصد اهداکنندگان بار اول و نیز سلامت خون‌های اهدایی، با اهداکنندگان دانشگاه‌های شهر زاهدان پیش از مداخله مقایسه شدند. یافته‌ها عوامل اصلی عدم اهدای خون در میان 2744 دانشجو، ترس از به خطر افتادن سلامت(8/44%) و نداشتن وقت کافی(7/26%) بود. پس از ارائه آموزش،1211 نفر شامل 1039 مرد(8/85%) و 172(2/14%) زن مبادرت به اهدای خون کردند که نسبت به تیم‌های سیار اعزامی پیش از مداخله، اختلاف معناداری داشت(01/0 p<). هم‌چنین تعداد اهداکنندگان بار اول نسبت به اهداکنندگان بار اول پیش از مداخله و نیز سلامت خون در بین کل اهداکنندگان نسبت به اهداکنندگان پیش از مداخله، به طور معناداری بیشتر بود(001/0 p<). نتیجه گیری مطالعه حاضر نشان می‌دهد که آموزش نقش مهمی در افزایش میزان اهدای خون و ارتقاء سلامت خون دارد. کلمات کلیدی: انتقال خون، آموزش، اهدای خون
تاریخ دریافت: 4/6/98 تاریخ پذیرش: 8/4/99
1- مؤلف مسئول: پزشک عمومی و MPH ـ مرکز تحقیقات انتقال خون ـ مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون و اداره کل انتقال خون زاهدان ـ زاهدان ـ ایران ـ صندوق پستی: 617-98135
2- کارشناس ارشد شیمی ـ مرکز تحقیقات بیماری‌های عفونی و گرمسیری ـ پژوهشکده سل مقاوم ـ دانشگاه علوم پزشکی زاهدان ـ زاهدان ـ ایران 3- کارشناس روابط عمومی ـ مرکز تحقیقات انتقال خون ـ مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون و اداره کل انتقال خون زاهدان ـ زاهدان ـ ایران 4- کارشناس ارشد روانشناسی ـ مرکز تحقیقات انتقال خون ـ مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون و اداره کل انتقال خون زاهدان ـ زاهدان ـ ایران 5- دانشجوی کارشناسی علوم آزمایشگاهی ـ مرکز تحقیقات انتقال خون ـ مؤسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون و اداره کل انتقال خون زاهدان ـ زاهدان ـ ایران
مقدمه انتقال خون، نقش به سزایی در مدیریت بسیاری از بحران‌های پزشکی- اجتماعی داشته و نیز نقش مهمی در مدیریت بیماری‌های خونریزی‌دهنده از قبیل هموفیلی، اختلالات کمی و کیفی پلاکتی و سایر اختلالات خونریزی‌دهنده ارثی و اکتسابی دارد(1). علاوه بر این، فرآیند انتقال خون نقش مهمی در مدیریت بیماری‌هایی مانند تالاسمی و سایر آنمی‌های با نیاز دائم به تزریق خون دارا است(2). به همین دلیل، تأمین خون کافی و در عین حال سالم از وظایف اصلی و دغدغه‌های مهم مراکز انتقال خون می‌باشد. تأمین مستمر خون سالم نیاز به فعالیت‌های اجتماعی و آگاهی بخشی بین عامه جامعه و بالابردن دانش و آگاهی اقشار مختلف جامعه دارد. با بالا بردن آگاهی عمومی جامعه، می‌توان به ارتقای فرهنگ اهدای خون کمک به سزایی کرد و از سویی با افزایش آگاهی جامعه و به خصوص افرادی که اهدای خون دارند، می‌توان به سلامت بیشتر خون و فرآورده‌های خونی و در نتیجه کاهش بار ناشی از انتقال عوامل عفونی به بیماران نیازمند تزریق خون کمک کرد(5-3). با وجود این که درصد بالایی از جامعه شرایط اهدای خون را دارند، جمعیت بسیار کمی مبادرت به اهدای خون می‌کنند. بسیاری از افرادی که برای نخستین بار اهدای خون انجام می‌دهند، به دلایل مختلف از اهدای مجدد خون صرف نظر می‌کنند(6). شناسایی موانع اصلی اهدای خون در یک جمعیت و یا دلایل عدم اهدای خون مجدد اهداکنندگان، می‌تواند نقش به‌سزایی در شناسایی و رفع موانع اهدای خون داشته باشد. با شناسایی موانع اصلی اهدای خون در یک جمعیت و نیز بالا بردن آگاهی عمومی جامعه، می‌توان به ارتقای فرهنگ اهدای خون و نیز بهبود سلامت خون کمک کرد. مطالعه حاضر با در نظر گرفتن مشکلات مربوط به اهدای خون در استان سیستان و بلوچستان، به ارزیابی میزان آگاهی دانشجویان از فرآیند انتقال خون و شناسایی موانع اصلی اهدای خون در بین این افراد پرداخته و در ادامه با ارائه آموزش‌های اختصاصی و محیطی، به بررسی تاثیر آموزش بر ارتقای فرهنگ اهدای خون و نیز سلامت خون‌های اهدایی در بین دانشجویان دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی شهر زاهدان پرداخته است.
مواد و روش‌ها مطالعه توصیفی مداخله‌ای حاضر پس از تصویب طرح توسط شورای پژوهش سازمان انتقال خون ایران، بر روی دانشجویان 5 دانشگاه و مرکز آموزش عالی اصلی شهر زاهدان، شامل دانشگاه سیستان و بلوچستان، دانشگاه علوم پزشکی زاهدان، دانشگاه آزاد اسلامی، مرکز تربیت معلم و مرکز فنی و حرفه‌ای که در مجموع جمعیتی بالغ بر 20000 نفر را پوشش می‌دهند صورت گرفت. در مرحله نخست مطالعه، میزان آگاهی دانشجویان مراکز فوق در رابطه با فرآیند انتقال خون و نیز دغدغه‌ها و موانع اصلی آنان برای اهدای خون توسط پرسشنامه مورد ارزیابی قرار گرفت. در ادامه، پس از شناسایی موانع و دغدغه‌های اصلی این قشر از جامعه برای اهدای خون، از طریق آموزش‌های اختصاصی و عمومی، میزان آگاهی این افراد بالا برده شده و سعی در رفع دغدغه‌های آنان شد. پرسشنامه‌ای که در اختیار دانشجویان قرار گرفت دارای سه بخش اصلی بود؛ بخش اول مربوط به سیستم انتقال خون و شرایط اهدای خون که در برگیرنده 7 سؤال 4 گزینه‌ای بود، بخش دوم در برگیرنده سؤالات مربوط به هدف از اهدای خون و خطرات بالقوه مربوط به اهدای خون از جمله ضعف و لاغری ناشی از خون، و خطرناک بودن اهدای خون برای خانم‌ها و دارای 5 سؤال که با دو گزینه "موافقم" و "مخالفم" پاسخ داده می‌شدند، بود. در قسمت نهایی پرسشنامه در مورد علل اصلی عدم اهدای خون سؤال شده بود. پاسخ دانشجویان به هر قسمت از پرسشنامه به صورت خوب، متوسط و ضعیف طبقه‌بندی می‌شد. امتیاز 0 تا 9/9 ضعیف، 10 تا 15 متوسط و بیشتر از 15 تا 20 خوب در نظر گرفته می‌شد. ضریب آلفا کرونباخ برای بررسی قابلیت اعتماد یا پایاییپرسشنامه طراحی شده مورد استفاده قرار گرفت. در مرحله بعد بر اساس نتایج حاصل از مرحله نخست طرح، اقدام به تهیه محتوای آموزشی در مورد مراحل و شرایط اهدای خون و نیاز استان به خون و فرآورده‌های خونی و هم‌چنین در مورد بیماری‌های منتقله از طریق خون و دوره پنجره و کمون بیماری‌های عفونی پرداختیم. آموزش دانشجویان به صورت اختصاصی و محیطی انجام شد. آموزش اختصاصی با برگزاری 20 جلسه آموزشی انجام شد و آموزش محیطی و عمومی از طریق نصب یک تابلوی LED و نمایش پیام‌های کوتاه تاثیرگذار و هم‌چنین نصب بنر تبلیغاتی در سطح دانشگاه‌های فوق و توزیع بروشورهای اطلاع‌رسانی در سطح خوابگاه‌های دانشجویی و بوردهای آموزشی در سطح دانشکده‌های مختلف صورت گرفت. هم‌چنین در سطحی وسیع‌تر با همکاری صدا و سیما، ضرورت اهدای خون در استان مورد تأکید قرار گرفت. در مرحله سوم اقدام به اعزام تیم‌های سیار در سطح 5 دانشگاه فوق شد و 56 تیم سیار در طول مطالعه به این مراکز اعزام شده که اقدام به خونگیری از افراد داوطلب نمودند. نتایج حاصل از مطالعه با نتایج تیم‌های سیار اعزامی به دانشگاه‌های فوق قبل از مداخله مقایسه شدند. به دلیل فقدان اطلاعات مربوط به سلامت خون دانشجویان پیش از مداخله، سلامت خون تیم‌های پس از مداخله، با پایگاه اصلی مقایسه شدند. در نهایت نتایج به دست آمده توسط نرم‌افزار SPSS نسخه 16 مورد آنالیز آماری قرار گرفتند. نتایج به صورت میانگین ± انحراف معیار(SD) برای متغیرهای کمی، و درصد برای متغیرهای طبقه‌بندی شده گزارش شد. برای مقایسه متغیرها، آزمون t مستقل و آزمون کای‌دو مورد استفاده قرار گرفت و هم‌چنین فاصله اطمینان 95% (CI) در نظر گرفته شد. سطح معنادار در این مطالعه، 05/0 در
نظر گرفته شد.
یافته‌ها در مطالعه حاضر که طی مدت 4 ماه(از دی ماه 93 تا اردیبهشت ماه 94) به طول انجامید، 2744 دانشجو شامل(3/32%) 887 نفر از دانشگاه سیستان و بلوچستان، (9/15%) 436 نفر از دانشگاه علوم پزشکی زاهدان، 887 (3/32%) نفر از دانشگاه آزاد، (2/12%) 334 نفر از آموزشگاه‌های فنی حرفه‌ای و (3/7%) 200 نفر از مرکز تربیت معلم پرسشنامه مورد نظر را تکمیل کردند. میانگین سنی جمعیت مورد مطالعه 6/23 سال با دامنه سنی 19 تا 46 سال بود. 4/23% از جمعیت مورد مطالعه زن و 6/76% مرد بودند. میانگین آگاهی دانشجویان در مورد سیستم انتقال خون و فرآیند اهدای خون 58/14(20/16-57/14، 95% CI:) بود، که در این بین 2/60% آگاهی خوب، 4/35% آگاهی متوسط و 4/4% آگاهی ضعیف داشتند. میزان آگاهی زنان نسبت به مردان در این مورد بیشتر بود و این تفاوت از نظر آماری کاملا معنادار بود(001/0 p<). قسمت دوم پرسشنامه مشخص کرد که حدود 30% جمعیت مورد مطالعه که شامل 845 دانشجو می‌شد، تصورشان بر این بود که خون دادن موجب ضعف و لاغری می‌گردد. از سویی دیگر، بیش از 20% افراد مورد مطالعه، تصور می‌کردند که اهدای خون برای زنان خطرناک است. علاوه بر این، بیش از 20% این افراد، صرفاً سلامت فردی را انگیزه‌ای جهت اهدای خون معرفی کردند(جدول 1).
جدول 1: نگرش دانشجویان دانشگاه‌های شهر زاهدان در مورد اهدای خون
بررسی جمعیت مورد مطالعه مشخص کرد که علت اصلی عدم اهدای خون، ترس از به خطر افتادن سلامتی جسمی(8/44%) است. این در حالی بود که 7/26% افراد، نداشتن وقت کافی را علت اصلی عدم اهدای خون معرفی کردند(جدول 2).
جدول 2: عوامل اصلی عدم اهدای خون در بین دانشجویان دانشگاه‌های شهر زاهدان
در مرحله دوم مطالعه، با آموزش‌های عمومی و اختصاصی و نیز رفع موانع انتقال خون با اعزام تیم سیار به دانشگاه‌ها و مراکز فوق، میزان تأثیر مداخله آموزشی مورد ارزیابی قرار گرفت. با اعزام 56 تیم سیار به سطح دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی فوق، 1211 نفر شامل 1039 مرد(8/85%) و 172(2/14%) زن با میانگین سنی 2/10 ± 9/25 سال جهت اهدای خون مراجعه کردند. نتایج مطالعه حاکی از افزایش میانگین اهدای خون قبل از مداخله(میانگین 13 اهدای خون به ازای هر تیم سیار) با بعد از مداخله(میانگین 22 اهدای خون به ازای هر تیم سیار) با ساعات و مکان یکسان ارائه خدمت، اختلاف معناداری داشت(001/0 p<). در بین اهداکنندگان خون، 9/56% اهداکنندگان بار اول بودند. اختلاف این تعداد اهداکننده بار اول در مقایسه با تعداد اهداکننده بار اول تیم‌های سیار پیش از مداخله(1/42%) از نظر آماری معنادار بود(03/0 p=). این در حالی است که تعداد اهداکنندگان مرد با زن و نیز سلامت خون در دو جنس در گروه مورد مداخله تفاوت آماری معناداری را نشان نمی‌داد. هم‌چنین سلامت اهداکنندگان خون با مرکز اصلی سازمان جهت اهدای خـون مقایسـه شدنـد کـه حاکـی از سـلامت معنادار این نمونه‌ها نسبت به مرکز اصلی بود(001/0 p<) (جدول 3).
جدول 3: درصد انواع هپاتیت بین دانشجویان دانشگاه‌های شهر زاهدان با اهداکنندگان مرکز اصلی انتقال خون زاهدان
بحث فرآیند انتقال خون نوعی فعالیت اجتماعی و کاملاً وابسته به مشارکت اجتماع و اقشار مختلف جامعه می‌باشد. عوامل متعددی می‌توانند فرآیند انتقال خون و اهدای خون را در یک جامعه تحت تاثیر قرار دهند. میزان آگاهی افراد از فرآیند انتقال خون، فواید و مضرات احتمالی اهدا و نیز تسهیل شرایط انتقال خون، می‌توانند میزان اهدای خون و نیز سلامت خون را تحت تأثیر قرار دهند(8، 7). در مطالعه حاضر به بررسی تاثیر آموزش بر میزان اهدای خون و نیز سلامت خون در بین دانشجویان دانشگاه‌های شهر زاهدان پرداخته شد. نتایج مطالعه حاضر حاکی از نقش تاثیرگذار آموزش در افزایش آگاهی و در نتیجه ارتقای کمی میزان انتقال خون در میان دانشجویان بود. علاوه بر این، نتایج مطالعه حاضر حاکی از نقش مؤثر آموزش بر افزایش سلامت خون در بین دانشجویان دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی شهر زاهدان بود. مطالعه‌های متعددی حاکی از این می‌باشند که شناسایی عوامل و موانع اصلی اهدای خون، می‌تواند نقش به سزایی در برنامه‌ریزی‌های مناسب جهت ارتقای اهدای خون داشته باشد(13-7). در مطالعه حاضر در مرحله اول به بررسی عوامل اصلی و موانع اصلی انتقال خون پرداخته شد و مشخص شد که عدم آگاهی و ترس از به خظر افتادن سلامت و نیز نداشتن زمان کافی، موانع اصلی اهدای خون در بین دانشجویان شهر زاهدان می‌باشند. در دو مطالعه مجزا در سال 2013 بر روی جمعیت عمومی هند (45%) و در سال 2014 بر روی جمعیت عمومی عربستان سعودی(50%) که به صورت تصادفی انتخاب شده بودند نیز مشخص شد که عدم آگاهی، عامل اصلی عدم مبادرت به اهدای خون در بین مردم می‌باشد(12، 11). در مطالعه‌ای که در سال 2002 بر روی 400 دانشجو در تایلند انجام شد، مشخص شد که ترس علت اصلی عدم اهدای خون در این افراد است. هم‌چنین این مطالعه اذعان داشت که آگاهی بیشتر از فرآیند اهدای خون لزوماً منجر به افزایش اهدای خون نمی‌شود(14). در مطالعه حاضر نیز مشخص شد که 6/16% از دانشجویان به دلیل ترس از سوزن و خون از اهدای خون اجتناب می‌کنند. علاوه بر این، علت اصلی عدم اهدای خون در بین جمعیت مورد مطالعه، ترس از به خطر افتادن سلامت فردی بود. در مطالعه حاضر با افزایش آگاهی دانشجویان و نیز رفع موانع انتقال خون از جمله تخصیص تیم‌های سیار جهت جمع‌آوری خون اهداکنندگان دانشگاهی، بیش از 1100 واحد خون در مدت 4 ماه از دانشجویان جمع‌آوری شد، که 57% این دانشجویان، افرادی بودند که برای بار نخست مبادرت به اهدای خون می‌کردند. این امر حاکی از تأثیر مثبت آموزش و نیز رفع نگرانی‌ها و موانع انتقال خون در جهت ارتقای فرهنگ اهدای خون در بین افراد دانشگاهی می‌باشد. در مطالعه حاضر مانند بسیاری از مطالعه‌های دیگر، مشخص شد که میزان رغبت به اهدای خون در زنان بسیار پایین می‌باشد که این موضوع یکی از چالش‌های پیش روی سازمان انتقال خون ایران است(13، 11). علاوه بر رغبت پایین‌تر زنان ایرانی به اهدای خون، درصد زنانی که جهت اهدای خون مراجعه کرده اما موفق به اهدای خون نمی‌شوند نیز نسبت به مردان بیشتر است که این موضوع اغلب به دلیل پایین
بودن سطح هموگلوبین به دنبال فقر آهن در بین زنان می‌باشد(15). علاوه بر آموزش، تجویز مکمل‌های آهن به زنان می‌تواند به ارتقای نرخ اهدای خون در زنان بیانجامد. علاوه بر این، در مطالعه حاضر مشخص شد که آموزش می‌تواند موجب ارتقاء سلامت خون نیز گردد. مطالعه‌های متعددی حاکی از این بودند که افزایش آگاهی جامعه و کاهش رفتارهای پرخطر، می‌تواند یکی از عوامل اصلی جهت ارتقای سلامت خون باشد(3، 2). با توجه به این که مطالعه‌های مختلف حاکی از این است که میزان عدم استمرار اهدای خون در بین اهداکنندگان بار اول بسیار بالا می‌باشد، استمرار فعالیت‌های آموزشی توسط سازمان‌های مردم نهاد(NGO)، صدا و سیما و سازمان انتقال خون می‌تواند نرخ عدم اهدای خون مجدد در اهداکنندگان بار اول را کاهش دهد(18-16).
نتیجه‌گیری نتیجه مطالعه حاضر حاکی از این است که آموزش، فاکتور بسیار مهمی در جهت افزایش اهدای خون و نیز سلامت خون در بین اهداکنندگان خون می‌باشد. بنابراین با به کارگیری آموزش‌های گسترده و آگاه‌سازی عمومی، می‌توان نرخ اهدای خون را در جمعیت عمومی نیز به طور قابل توجهی افزایش داد و بر بسیاری از مشکلات فعلی در کمبود ذخایر خون در برخی نقاط کشور از جمله استان سیستان و بلوچستان فائق آمد.
تشکر و قدردانی در انتها بر خود لازم می‌دانیم از تمامی همکارانی که ما را در انجام این پروژه یاری رساندند، کمال تشکر و قدردانی را داشته باشیم.
khosravi S, vahdani M, Zori M, Haidari F, Khaleghi moghddam R. The Role of Education in Increasing Blood Donation and Promoting Blood Health among Students of Zahedan Universities. Sci J Iran Blood Transfus Organ 2020; 17 (4) :287-293 URL: http://bloodjournal.ir/article-1-1301-fa.html
خسروی سهیلا، وحدانی محدثه، زوری مسعود، حیدری فریبا، خالقی مقدم ریحانه. نقش آموزش در افزایش اهدای خون و ارتقاء سلامت خون اهدایی در بین دانشجویان دانشگاه‌های شهر زاهدان. فصلنامه پژوهشی خون. 1399; 17 (4) :287-293
